1980’lerden başlayarak tarımsal üretim ve gıda sanayinde uluslararası sermayenin rolü önemli ölçüde arttı. 1987–98 yılları arasında yabancı şirketler ile yabancı ortaklı yerli şirketlerin sayısında önemli bir yükselme oldu. Türkiye’nin önde gelen yerli sermaye grupları (Sabancı, Koç, Yaşar, Tekfen, vs.) giderek büyüyen ölçeklerde, çokuluslu şirketlerle ortaklıklara giderek sektörün tekelleşmesini hızlandırdılar.
II. Paylaşım Savaş’ını izleyen 20 yıl içerisinde, devlet, gıda sektöründe büyük ölçekli işletmeler kurmuş ve bunlara yoğun yatırım yapmıştır. Bu işletmeler (KİT’ler) şeker, çay, tütün, alkollü içecekler, et ve süt ürünleri üretimi alanlarında etkinlik göstermekteydi. Bu dönemde artan kamu yatırımlarına ve büyük devlet işletmelerinin varlığına karşın, gıda sektöründe küçük ölçekli ve bağımsız üretici birimlerin egemenliği sürmekteydi(5).
ULUSLARARASI SERMAYENİN PİYASAYA GİRİŞİ
Uluslararası sermayenin Türkiye’de gıda piyasasına girişi 1950’li yıllara dayansa da etkinlik alanları birkaç sektörle sınırlı kalmıştır. Örneğin Unilever’in bitkisel yağ üretimine başlaması, Coca-Cola’nın alkolsüz içecek üretim ve dağıtımına başlaması gibi.
1980 öncesinde dünya ekonomisine ithal ikameci birikim tarzı ile eklemlenmiş bulunan Türkiye kapitalizmi, bu tarzın artık işlememesi sonucu dışa açılan, ihracata dönük bir birikim tarzına doğru evrilmeye başladı. Ücretler ve küçük üretici gelirleri, ithal ikameci modelde daha çok bir talep, yeni strateji olarak saptanan ihracata dönük modelde ise maliyet öğesi idi. Bu nedenle, yeni birikim modeline geçiş, ücretleri ve taban fiyatlarını baskı altına almadan gerçekleştirilemezdi (4).
Bu dönemde dış ticaret rejiminde gıda ürünlerini de kapsayan önemli değişiklikler oldu. Bunların başında gıda ve tarımsal ürünler dış ticaretinin serbestleştirilmesi geliyordu. 1984 yılında gıda ürünlerinin ithalatında uygulanan vergi ve harçlar önemli ölçüde düşürüldü.
1985–95 döneminde gıda ve tarım ürünleri ithalat hacmi 6 katın üzerinde artarken, ihracat yalnızca 2 kat artabilmiştir. Öyle ki 1985 yılında gıda ve tarım ürünleri ihracat değerinin % 22’si kadar ithalat yapılırken, 1995’te Cumhuriyet tarihinde ilk kez ithalat ihracatı geçmiş; ithalatın ihracata oranı % 106’yı bulmuştur. Rakamlar ayrıntılı olarak incelendiğinde, gıda ithalatının özellikle hayvansal ürünlerde, ette ve süt ürünlerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu arada hiç gereği yokken, üretim fazlası bulunmasına karşın, çeşitli meyve ve sebze (muz, kivi, karpuz) ithalatında bulunulduğunu, iç piyasada haksız rekabet yaratan bu durumun yerli üretim üzerinde olumsuz etki yarattığını da belirtmek gerekir (1).
TARIMSAL KİT’LERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ PİYASADA İSTİKRARSIZLIK YARATTI
1990’Iarın başında özelleştirme kapsamına alınan SEK’e ait işletmeler 1993–98, YEMSAN’a ait işletmeler 1993–95, EBK’ye ait kombinalar ise 1995–2000 yılları arasında özelleştirildi. Bu işletmeler çok düşük (arsa bedellerinin bile altında kalan) fiyatlarla Koç, Tekfen, Tikveşli, Aytaç gibi büyük sermaye gruplarına peşkeş çekildi. Besi ve süt hayvanı üreticileri için belirli bir pazar güvencesi oluşturan bu üç kuruluşun piyasadan çekilmesi sonucunda piyasada görülen fiyat istikrarsızlığı, et ve süt ürünleri üretiminde dalgalanmalara yol açtı.
1980’lerden başlayarak tarımsal üretim ve gıda sanayinde uluslararası sermayenin rolü önemli ölçüde arttı. 1987–98 yılları arasında yabancı şirketler ile yabancı ortaklı yerli şirketlerin sayısında önemli bir yükselme oldu. Yabancı sermayeli kuruluş sayısı tarımda 32’den 65’e, gıda işleme sektöründe 38’den 139’a, yemek müteahhitliği sektöründe 8’den 198’e yükseldi. Türkiye’nin önde gelen yerli sermaye grupları (Sabancı, Koç, Yaşar, Tekfen, vs.) giderek büyüyen ölçeklerde, çokuluslu şirketlerle ortaklıklara giderek et, süt ve sütlü ürünler üretimi, gıda paketlemesi, sebze ve meyve işlenmesi ve dondurulması, çay üretimi, tam ve hazır gıda üretimi, gıda pazarlaması ve perakendeciliği gibi alanlarda etkinlik göstermeye başladılar. Çokuluslu gıda şirketlerinin büyük ölçekli ve yüksek teknolojili tesislere yatırımlarının artmasına koşut olarak Türkiye’deki gıda üretim yapısı uluslararası tarım/gıda sanayinin bir parçası olma yönünde dönüşmeye, Türkiye hızla küresel tarım/gıda komplekslerinin bir parçası haline gelmeye başladı (5).
1990’LARDA SEKTÖRDE TEKELLEŞME HIZLANDI
Bugün Türkiye’de 24 bin dolayında gıda işletmesi bulunmaktadır. Gıda isletmelerinin % 56’sını un ve unlu mamuller, % 18’ini süt ve süt mamulleri, % 12’sini meyve-sebze işleme, % 4’ünü bitkisel yağ ve margarin, % 3’ünü şekerli mamuller, % 2,5’ini et mamulleri ve % 4,5’lik kısmını ise tasnif dışı gıdalar, alkollü içecekler, su ürünleri sanayi oluşturmaktadır.
Eğer bir sanayi dalında 4 şirket toplam satışların % 50’sinden fazlasını gerçekleştiriyorsa o sektörde tekelleşmenin varlığı kabul edilmektedir.1996 yılında DİE’nin yaptığı araştırmaya göre 1986–96 yıllarını kapsayan dönemde en büyük 4 şirketin pazar payı su ürünlerinde % 80’den % 89,3’e, şarapta % 62,4’ten % 86,5’e, alkolsüz içkilerde % 37,9’dan % 64,4’e, süt ve süt ürünlerinde % 44,7’den % 61,7’e, şekerleme ve çikolatada % 38,9’dan % 53,9’a yükselmiştir (3).
TEKELLEŞME OLGUSUNDAN ÖRNEKLER
Gıda Sanayinde 19901ı yıllardaki uluslararasılaşma ve tekelleşme olgusunu daha somut hale getirmek için sektördeki ortak girişim ve satın almalara tipik örnekler vermek mümkün:
1990’lı Yıllarda Gıda Sektöründe Önemli Ortak Girişimler
Kuruluş Ortak Olduğu Kuruluş
Marsa (Sabana Kraft Jabobs Suchard (Philip Morris)
Sabancı Danone
Sabancı Carrefour
Koç Sodial
Doğuş Lamb-Weston
Filiz (Doğuş) Barilla
Piyale Dr. Oetker
Yaşar Yadex
Carlsberg Türk Tuborg
Köy-Tür Duth Development Bank
1990’lı Yıllarda Gıda Sektöründe Önemli Satın Almalar
Kuruluş Satın Aldığı Kuruluş
Unilever Unilever-İş (% 75)
Unilever Komili
Unilever Dosan Konserve
Bestfoods (Unilever) Bozkurt Helva
Henkel Turyağ Henkel (Çukurova)
Coca-Cola Schweppes (Çukurova)
Coca-Cola İmbat
Nestle Mis Süt (Tekfen)
Citibank Merko Gıda (% 25)
DanoneSa (Sabana) Tikveşli
DanoneSa (Sabancı) Birtat
Koç SEK (% 72)
Koç Pastavilla
Koç Tat Konserve (% 17.3)
Bayındır Sagra
1930’da Hollanda’da margarin üreten Union ile İngiltere’de sabun üreten Lever Brother’in birleşmesiyle doğan Unilever, 1953 yılında İş Bankası ile sermaye ortaklığı kurarak iki bitkisel yağ markasıyla (Vita ve Sana) üretime başladı. Uzunca bir süre Unilever’in Türkiye’deki en önemli etkinlik alanı temizlik maddeleri ve bitkisel yağ üretimiyle sınırlı kaldı.
75 ülkedeki 500’ü aşkın şirketiyle dünyanın tüketim malları üreten en büyük çokuluslu şirketlerinden birisi olan Unilever, Türkiye’de çay üretiminin özel sektöre açılmasıyla 150 ülkede bilinen bir çay markası olan Lipton ile iç piyasaya girdi. İlk olarak Pazar (Rize)’da Dosan Şirketi tarafından kurulan fabrikasıyla üretime geçti. Unilever, iç piyasada yaş çayın en kalitelisini alıp işlemekte, bu çayı yıl boyunca Hindistan, Kenya, Sri Lanka gibi ülkelerden ithal ettiği çaylarla harmanlayarak piyasaya sürmektedir.
UNİLEVER İSİM YAPMIŞ ŞİRKETLERİ SATIN ALIYOR
Unilever son 20 yıldır Türkiye piyasasında isim yapmış şirketleri satın alarak, daha önce faaliyet göstermediği alanlara da girdi. Buna en tipik örnek olarak Türkiye’nin en köklü ve büyük gıda şirketlerinden Komili’yi 2000 yılında satın alarak zeytinyağı üretimine başlaması gösterilebilir.
Unilever, Komili’nin ardından 2001’de Rize’deki Dosan Konserveyi de bünyesine kattı.
KOÇ VE SABANCI
1963 yılında kurulan SEK, 1995’te özelleştirildi. SEK’in isim hakkı ve İstanbul İşletmesi’ni özelleştirme kapsamında küçük ve orta boy sanayici ile gıda toptancılarından oluşan 164 kişilik bir grup satın aldı. Özelleştirmeden iki yıl sonra Koç Grubu (Fransız Sodial firması ile birlikte) işletmenin % 68’ini satın aldı. Bugün SEK’teki Koç Holding hisselerinin oranı % 72.
1928’de Ulukartal Makarnacılık adıyla üretime başlayan Pastavilla hisseleri de 1995’te Koç Holding bünyesine geçti. Pastavilla’nın bugün makarna piyasasındaki payı % 13 dolayında.
Sabancı Holding bitkisel yağ üretimine 1946 yılında Toroslar AŞ ile başladı. Bu şirket 1973’te Marsa AŞ adını aldı. Marsa, 1993 yılında Philip Morris’in bağlı kuruluşu olan Kraft Foods International ile ortaklık kurmuş ve faaliyetlerini genişleterek kahve, çikolata ve toz içecekleri de ürün yelpazesine dâhil etmiştir. Sabancı 1997 yılında sütlü ürünler konusunda dünyanın önemli kuruluşlarından Danone ile kurduğu ortak girişim DanoneSa ile piyasaya girdi. DanoneSa 1998 yılında Tikveşli’yi, 1999’da Ankara’da faaliyet gösteren Birtat firmasını satın aldı.
NESTLE’NİN TAŞERONU MİS SÜT
Çokuluslu şirketlerin Türkiye’de tarım ve gıda sektörünü kontrol altına almada doğrudan yatırım ve ortak girişim dışında yerli taşeronlar da kullanmaktadır. Bunun en tipik örneği Nestle’nin Mis Süt’ü taşeron olarak kullanmasıdır.
1867 yılında İsviçre’de başlayan Nestle serüveni, bugün dünya ölçeğinde tanınan bir markaya dönüştü. Bugün İsviçre Vevey’de, dünyadaki 200 kadar şirketin etkinliklerini kontrol eden 3 Nestle şirketi bulunuyor. Nestle, 2000 yılında yaklaşık 51 milyar doları bulan cirosu, 3 bin çeşidi bulan ürünü, dünyanın 81 ülkesinde 224 bin çalışanı ile coğrafi yayılım bakımından da dünyanın en büyük gıda şirketlerinden birisidir.
Türkiye pazarına 1875 yılında giren Nestle, sınırlı bir tüketici kitlesine hitap eden birkaç ürün (çikolata) dışında, 1980’lere kadar Türkiye gıda piyasasında önemli bir yere sahip değildi. Bu tarihten sonra Nesquik ve çocuk mamaları ithal etmeye başladı. 1994 yılında hazır kahve üretimine girdi ve Nescafe’yi Türkiye piyasasına sürdü. Nestle 1995 yılında Türkiye’nin en büyük süt ve süt mamulleri üreticilerinden Tekfen Holding bünyesindeki Mis Süt’ün % 25’ini satın alarak iç piyasaya güçlü bir giriş yaptı. 1996 yılında Nestle bu şirketteki ortaklık payını % 34’e, 1998’de % 60’a çıkardı ve sonuçta 2000 yılında Mis Süt’ün tümünü satın aldı.
Türkiye’de süt ve süt ürünleri pazarının parasal büyüklüğü 10 milyar dolar düzeyinde olup, pazar 1995’ten bu yana her yıl % 8 oranında büyümektedir. Pazarın büyük olması, genç nüfusun fazlalığı, perakende sektörünün hızla büyümesi gibi nedenlerle Türkiye’deki büyük sermaye grupları bu alanda yatırımlarını artırmaktadır. Türkiye’de üretilen 11 milyon ton dolayındaki sütün % 8’i (900 bin ton) endüstriyel anlamda 6 büyük firma (Pınar, Mis, SEK, DanoneSa, Sütaş, Ülker) tarafından işleniyor. Bu rakama 10 kişinin üzerinde işçi çalıştıran KOBİ’leri de katarsak süt sanayin Türkiye’de üretilen sütün en çok % 20’sini işlediği sonucu ortaya çıkar. Endüstriyel süt ve süt ürünleri pazarının yaklaşık üçte birini (% 29) Yaşar Grubu kontrol etmekte, onu Nestle (% 19), Ülker (% 13), Sütaş (% 10) ve Koç (%9) izlemektedir. Bu 4 şirketin toplam pazar payı % 80’i bulmaktadır (2).
Süt ürünleri içerisinde en fazla tüketilen yoğurt pazarında irili ufaklı birçok firma etkinlik göstermektedir. Pazarda Mis, Pınar, SEK, Tikveşli, Sütaş gibi büyük firmaların yanı sıra yerel merdiven altı olarak adlandırılan birçok üretici de bulunmaktadır. Bu üreticilerin yoğurt pazarından aldıkları pay ise küçümsenecek boyutta değildir. Yoğurt pazarının % 47’si bu firmaların elinde olup, pazarın % 16,6’sına ise Mis Süt sahiptir. Mis’i % 15 ile Sütaş ve % 12,6 ile Tikveşli izlemektedir (6).
Türkiye’de Gıda Piyasasına Hâkim Olan Şirket ya da Markalar
Üretim konusu Şirket ya da markalar
Et Maret (Koç), Pınar (Yaşar), Aytaç
Süt Pınar (Yaşar), Mis (Nestle), DanoneSa (Sabancı), Sek (Koç), İçim (Ülker)
Makarna Pastavilla (Koç), Filiz (Barilla), Oba, Nuh
Bisküvi Ülker, Eti
Salça Tat (Koç), Merko, Öztusan, Demko
Konserve Tukaş, Tamek, Demko
Dondurulmuş Gıda Kerevitaş, Pınar (Yaşar), Önentaş, I.R.O, Apeks
Margarin Unilever, MarsaKJS (Sabancı
Zeytinyağı Komili (Unilever), Tariş, Kristal, Ekiz
Ayçiçeği Yağı Komili (Unilever), MarsaKJS (Sabancı), Henkel, Kırlangıç, Trakya Birlik
Meyve Suyu Aroma, Dimes, Tamek, Meysu
Malt ve Bira Efes Pilsen, Tuborg, Tekel
Çay Çaykur, Lipton (Unilever), Doğuş, Sir Winston Tea
Hazır Kahve Nescafe (Nestle), Jacops (Sabancı), Ülker
Çikolata Nestle, Milka (Sabancı), Ülker
Türkiye’de dondurulmuş gıda pazarının yaklaşık % 91’ini 5 şirket kontrol ediyor. % 54,3 pazar payı ile Kerevitaş sektörün lideri konumunda. Onu % 14,7 ile Pınar, % 12,6 ile Önentaş, % 5,2 ile I.R.O. ve % 3,8 ile Apeks izliyor.
Türkiye’de bira özel sektörde Efes Pilsen ve Tuborg, kamuda da TEKEL tarafından üretiliyor. Efes Pilsen 5 fabrikası ile pazarın % 80’ini elinde tutuyor. TEKEL pazarın % 1,2’sine sahipken, diğer dilim de Tuborg ve sektöre ithalat yoluyla giren yabancı markalar tarafından paylaşılıyor.
BİSKÜVİ PAZARININ % 60’l ÜLKER’İN
Türkiye’de bisküvi üretimi 50 fabrika tarafından gerçekleştiriliyor. Ancak piyasanın % 61’ini Ülker Grubu elinde tutuyor. Ülker’i % 27’lik pazar payı ile Eti izlemekte; kalan % 12’lik kısım ise küçük ölçekli üreticiler tarafından paylaşılmaktadır.
Kahve pazarında Türk kahvesi tüketim oranı % 82. Hazır kahvelere gelince; pazarın % 70’ini Nescafé kontrol ediyor. İkinci sırada % 20 ile Jacobs geliyor. Onu % 10 ile Maxwell izliyor.
Türkiye’de yıllık bir milyon ton bitkisel yağ tüketiliyor. Ancak bunun yalnızca % 6’sını (60 bin tonunu) zeytinyağı oluşturuyor. Bunun 20 bin tonu zeytin üreticisi tarafından kendi ihtiyacı için üretiliyor. 15 bin tonunu “beyaz teneke” denilen markasız ürünler oluşturuyor. Geri kalan 25 bin tonluk pazar ise Tariş, Komili, Kırlangıç, Verde, Lio gibi markalar arasında bölüşülüyor.
ÇOKULUSLU ŞİRKETLER GIDA PİYASASINI KATMANLAŞTIRDI
12 Eylül askeri darbesi eşliğinde IMF, Dünya Bankası ve yerli tekelci sermayenin dayatmalarıyla uygulamaya konulan yapısal uyum programlarının bir sonucu olarak Türkiye’de gelir dağılımı emek gelirleri ve tarım aleyhine, büyük sermaye lehine dramatik şekilde bozuldu. Buna paralel olarak mevcut küçük ölçekli ve dağınık üretim yapısı üzerine çokuluslu şirketlerin oturması gıda piyasasını katmanlaştırdı. Bu süreçte tarım ve gıda üretimi çokuluslu şirketler, onların taşeronları ya da yerli tekelci sermayenin denetimine girmeye başladı. Bu süreç, tarımda sözleşmeli üreticilik aracılığıyla yabancı şirketlerin tarımı doğrudan kontrol etmesi ya da hibrit tohum ve onun zorunlu girdilerinin -gübre, hormon, tarım ilacı gibi- dağıtımı yoluyla da ivme kazanıyor.
KAYNAKLAR
1. ERGİN, G. ve Z. EYİCİL. 2000. “Türkiye Tarımı, 2000”. (www.tmmobzmo.org.tr).
2. GÜNAYDIN, G. 2002. Küreselleşme ve Türkiye Tarımı. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Ankara.
3. SEÇKİN, F.S. 2000. “Hangi Sektöre Giriş Daha Kolay ?”. Capital, Ağustos/8, s. 145–148.
4. SÖNMEZ, M. 1992 a. 100 Soruda 1980’lerden 1990’lara “Dışa Açılan” Türkiye Kapitalizmi. Gerçek Yayınevi, İstanbul.
5. YENAL, N. Z. 2001. “Türkiye’de Tarım ve Gıda Üretiminin Yeniden Yapılanması ve Uluslararasılaşması”. Toplum ve Bilim, Sayı: 88, İstanbul, s. 32–54.
6. YEŞİLDERE, T. 1999. “Türkiye’nin Hayvancılık Politikaları Çıkmazı”. Sosyal Demokrat Değişim, Sayı: 12, İstanbul, s. 102–107.