Bir ülkede kadınlar için gerçek özgürlük olmadığı sürece, o ülkede gerçek özgürlük yoktur.” (Enver Hoca)
Anaerkil ailenin yıkılmasıyla ev yönetimi toplumsal niteliğini yitirdi. Ev yönetimi artık toplumu ilgilendiren bir sorun değildi. “Özel hizmet oldu. Toplumsal üretime katılmaktan alıkonan kadın (da) baş hizmetçi oldu. ” (Engels). Çünkü toplumun ilerleme sürecinde, üretim içinde birlikte yer alan kadın ve erkek cins arasında, aynı zamanda çocukların anası olan kadın üstün bir konuma sahipti. Ne var ki, avcılık ve tarımın üretimin esas unsuru haline gelmesi, fiziki bakımdan avantajlı olan erkeğin üretimdeki rolünü artırınca, ailenin besleyicisi durumuna gelen erkek toplumun gözünde de önem kazandı. Bu ekonomik ve sosyal gelişme analık hukukuna dayanan anaerkil ailenin yıkılışının temeli oldu. Bu iş bölümünün anlamı kadının görevini çocuk doğurmak ve ev işlerine bakmak olarak belirlerken emeği de evin efendisi konumuna getirdi. Özellikle özel mülkiyetin belirmesiyle kadının köleliği perçinlendi, erkek cinsinin kadın cinsi üstünde baskıcı bir güç olması da özel mülkiyetin olaya çıkmasıyla kurumsallaştı. İnsanlık tarihinin bu en eski kölelik kurumu, köleci toplumdan kapitalist topluma gelen toplumsal altüst oluş içinde, içeriği değişse de özünde, kadının kölelik statüsünü korudu. Ancak sosyalizmledir ki, kadın erkeğe eşit bir toplumsal statü kazanma olanağını elde etti.
İlkel komünal topluma göre bir ilerlemeyi temsil eden köleci toplum ve kölecilikten de ileri bir toplumsal aşamayı ifade eden feodal toplumda kadının köleliği derinleşti. Köleci ve feodal ideoloji ataerkil ideolojilerdi. Bunun sonucu olarak da -ve kaçınılmaz olarak- toplumsal kurumlar erkeğin üstünlüğü esası üstüne oturmuştu. Gelenek, görenek, din vb. de kadının köleliğini meşrulaştıran bir anlayış üstünde yükselmişti. Burjuvazi, feodal toplumdan aldığı, kadını aşağı cins sayan anlayışı sürdürdü, ama biraz farklı bir biçimde: Kadın emeğini metalaştırarak, onu ev köleliğinin yanı sıra ücretli köleler ordusu içine de katarak. Kapitalizmde kadını iti katlı bir sömürüye tabi tuttu. Bu, çifte sömürüye karşın, anaerkil ailenin yıkılışından bu yana kadının toplumsal üretime ilk yeniden dönüşüydü. Ve bu aynı zamanda onun kurtuluşu yolunun da başlangıcıydı. Kapitalizm ihtiyaç duyduğunda, kadını 14-16 saat çalıştırmaktan geri durmadı, ama ona ihtiyaç duymadığında ya da toplumsal kaygılarla, ev ve anneliği “yücelterek” kadını eve bağlamaya çalıştı.
Bütün sınıflı toplumlar kadını ikincil bir cins olarak gösterme çabasında birbiriyle yarıştılar.
Antik çağda demokrasinin beşiği Atina’da kadın, yurttaştan sayılmıyordu.
Hıristiyanlığın büyük otoritesi Aquino’lu St. Thomas, “Kadının yazgısı erkeğin ökçesi altında yaşamaktır” diye feodal çağın kadın yargısını ifade ediyordu.
Müslümanlık da, kadın konusunda St. Thomas’ın yargısını paylaşır ve kadınlara “cennet kocalarınızın ayaklarının altındadır” diye öğüt verir. Burjuvazinin dünya görüşünü ise, Napolyon yasaları ifade eder: “Doğa kadınları köleniz (erkeklerin) olmaları için yaratmıştır” der.
Nietzsche ve Freud ise, binlerce yıllık ataerkil düşünceyi “bilimsel” bir kılıf içinde “erkeğin etken, kadının edilgen cins” olduğunu iddia ederek destekler.
Sadece sosyalizmdir ki, kadın cinsini erkek cinsine eş sayar; sadece saymakla da kalmaz iki cins arasındaki farklılığa yol açan nedenleri ortadan kaldırmayı pratik bir sorun olarak ele alır.
Kapitalizmin kadını toplumsal üretime çekmesiyle birlikte kadın toplumsal mücadele içinde yer almaya başladı. Grevlere, gösterilere, ayaklanmalara kadın İşçiler de yoğun bir biçimde katıldı. 1789’dan 1795 Büyük Fransız Devrimi içinde kadınlar en radikal kanatta yer aldılar. 1830-1848 ayaklanmalarında kadınlar yine ön saflardaydı. Paris Komün’ü ise kadınların mücadeleye katılımı açısından bütün önceki devrimleri bastırdı.
Grevler, gösteriler ve ayaklanmalar içinde kadınlar bir yandan toplumun ilerlemesine omuz verirken öte yandan ikincil cins olmalarını da sorguladılar ve İngiltere, Fransa gibi ülkelerde, erkeklerle eşit haklara sahip olmak için örgütlenip mücadeleye atıldılar. Ve burjuvazinin nasıl bir ikiyüzlü eşitlik ve özgürlük anlayışına sahip olduğunu kendi yaşamlarında gördüler. Sonradan feminizm diye nitelenecek olan akım bu “kadın hakçısı” grupların mücadelesi temelinde yükseldi. Marksizm’in işçi sınıfı içinde egemen dünya görüşü olmasına kadar da bu “kadın hakçısı” eğilim, orta sınıf kadınları olduğu gibi emekçi kadınları da etkiledi.
Ekim Devrimi kadının kurtuluşunu teorik bir saptama, bir slogan, geleceğe ait belirsizlik olmaktan çıkardı, yaşanan bir gerçek haline getirdi. Ekim devrimiyle birlikte, nasıl ki burjuva devrimleri toplumun ilerlemesini temsil etmekten çıkmışsa, kapitalist topluma alternatif olmayan, bir takım iyeleştirmelerle kadınların kurtulacağını iddia eden “kadın hakçı” akımlar da kadının kurtuluşunda olumlu bir öğe olmaktan çıktılar. Elbette, Ekim Devriminden sonra da bazı dönemlerde bazı ülkelerde “kadın hakçı” akımların popüler olduğu, hak etmediği kadar politik gündemi etkilediği oldu, ama bu tamamen geçici bir şeydi ve herhangi bir nedenle Marksizm’in bıraktığı boşluğu doldurdular. 1960 sonlarında Avrupa’da, ya da günümüzde Türkiye’de olduğu gibi…
Marksizm’in tarih sahnesine çıkmasından bu yana çeşitli türden “kadın hakçı” (bugünkü adlandırılışıyla çeşitli türden feminizmlerle) akımlarla Marksizm arasındaki tartışmanın özü kadının kurtuluşunun demokratik, yani kapitalizm koşulları altında kimi hakların elde edilmesi ile mi, yoksa ancak sosyalizm koşullarında gerçekleşecek bir şey mi olduğudur. Ülkemizde de durum çok farklı değil. Çeşitli türden feminist akımlar sözde kadınların kurtuluşu uğruna önceki sistemlere göre kıyaslanamaz biçimde kadını ezen, sömüren bir sistemin koşulları içinde kadının nihai kurtuluşunun olanaklı olduğu hayallerini yayarak kadınları kapitalizme karşı mücadeleden alıkoyuyorlar. Bir bölümü doğrudan ve açıkça, kapitalizm koşullarında kadının nihai kurtuluşunun olanaklı olduğunu söylerken, adının başına “sosyalist” sözcüğünü getirenler, bunu açıkça iddia etmenin abes olacağını bildiklerinden kapitalizme verdikleri desteği sözcükler arkasına saklamayı uygun buluyorlar. Elbette ezilen bir cins olarak kadınlar toplumsal bir grup oluşturur. Bu da kadınların kurtuluşu sorununu gündeme getirir. Ne var ki, binlerce yıllık ikincil bir cins olma koşullanması ve ev köleliği kısmi düzenlemeler ya da kimi hakların kullanılmasına indirgenemez. Bütün kadınların kurtuluşu, erkeklere eş bir toplumsal statüye kavuşmaları ancak sosyalizmle olanaklıdır. Bu yüzden de kadınların kurtuluş sorunu sosyalizm mücadelesiyle sıkı bir biçimde bağlı olmak durumundadır. Burada karşımıza kadınların homojen bir topluluk teşkil etmedikleri, tersine toplu erkek cinsi gibi değişik sınıflara bölünmüş oldukları gerçeği çıkar. Bu da, kadınların kurtuluş mücadelesinde değişik sınıftan kadınların değişik tutum almalarına maddi bir temel oluşturur. Ama feministler kadın cinsinin bu sınıflara bölünmüşlüğünü görmüyorlar ya da görmek istemiyorlar. Söyledikleri çok açık:
“Kadınlar olarak salt cinsiyetimiz nedeniyle, ortak bir ezilmişliği, tabiiyeti paylaşıyoruz; yani bir egemenlik ilişkisinde tarafız. İki toplumsal gruptan biri, yani kadınlar, öteki toplumsal gruba yani erkeklere tabii durumda. Bizi diğer bütün ezilen toplumsal gruplardan ayıran özgül bir baskı altında yaşıyoruz. İşte bizi feminist yapan da, bütün kadınları birleştiren bu ortak ve özgül ezilmenin vatlığını görmemiz. Feminizmi, erkek egemenliğine bilinçli karşı çıkışın ideolojisi olarak anlıyoruz.
“Feministler olarak kadın hareketinin başlı başına bir mücadele alanı olduğunu düşünüyoruz. Kanımızca bu alanın başka sosyal hareketlerin mücadele alanı içinde eritilmemesi gerekir. Bu alandaki mücadeleyi de kadınların ayrı bir toplumsal grup oluşturduğu bilincini taşıyan kadınlar verecektir.” (Sosyalist Feminist Kaktüs, Sayı: i, s. 10 abc.)
“Feminizmin toplumsal projesi yok; somut kurumlarda yaşanan iktidar ilişkilerini sorguluyor ama siyasal iktidarı hedeflemiyor. Kadınların kurtuluşunu bir iktidar değişikliğinden ve toplumsal projeden bağımsız düşünmediğimiz ölçüde, hem böyle bir projesi olan, hem de feminizme açık bir sosyalizmi savunuyoruz.” (Sosyalist Feminist Kaktüs, Sayı: 1, s. 16)
Yukarıdaki üç paragraftık aktarma hem feminizmin mantığını hem de açmazını açıkça sergilemektedir.
Sosyalist Feminist Kaktüs (Çeşitli feminist gruplar içinde en iddialısı olduğu için aktarımları Sosyalist Feminist Kaktüs’ten yaptık) dergisinden aktardığımız yukarıdaki alıntının birinci paragrafındaki düşünce feminizmin hem var oluş gerekçesidir hem de çözümsüzlüğünün maddi kaynağıdır. Alıntıda da açıkça ifade edildiği gibi teminim, toplumu sınıflara bölünmüş bir şey olarak değil, cinslere bölünmüş olarak ele almaktadır. Belki feministler bu yargıya itiraz edebilirler, ama eğer bir takım talepler ve bu talepler temelinde bir mücadele öneriyorsanız, üstelik de “kadın hareketinin bağımsızlığı derken hareketin gerek savunacağı politikaların, gerek örgütlenme biçiminin diğer hareketlerden ayrı bir çizgide yürütülmesini kastediyoruz” (Sf. Kaktüs S.1, S. 12 abç) diyorsanız, söylenen şeyin anlamı budur. Çünkü iddia toplumun sınıf farkı gözetilmeksizin bütün kadınlarını kurtarmaktır. Açıkça da söylüyorlar: “Feminizmin odak noktası kadınların sınıfsal farklarından kaynaklanan ayrılıkları değil, kadın olarak ezilmişliklerinden doğan ortak paydalardır.” (S. F. Kaktüs, sayı:2, s. 16 Nesrin Tura, abç) Başka türlü de olamazdı. Çünkü aksi halde feminizme hiç gerek kalmazdı! Ne var ki, sadece feminizme yer açılsın diye de gerçekler değiştirilemez. Nasıl ki, Papatyalarla, feminist grupların istemleri bir ve aynı değilse, papatyaların istemleriyle kadın proleterlerin istemleri hiç de aynı değildir. Dahası, sınıf ayrılıklarını kaldırırsak (biz istedik diye sınıf ayrılığı kalkmaz ya) geriye ne kalır? Sınıflardan arınmış soyut bir kadın “idea”sı. Ama “idea”ların sıralanmasını istençle değiştiremeyiz.
“İdea” dünyasından gerçeklerin dünyasına dönersek sorun daha anlaşılır olacaktır kuşkusuz: Elbette, burjuva kadın (Burjuva kadından kasıt genel olarak burjuva kadın değil, egemen sınıf kadınıdır.) da kadın olduğu için burjuva erkek tarafından horlanmakta, burjuva yaşamının bir vitrini olarak kullanılmaktadır; ama onun horlanması ve mülk gözüyle görülmesi ile emekçi kadının ev köleliği koşulları pek çok bakımdan benzer değildir. Şöyle ki, emekçi kadın kendi bulunduğu statüden hoşnut değildir, bu statünün değişmesini istemekte,” bunun gereği neyse öyle yapılması sınıf konumuna uygun düşmektedir. Burjuva kadın da (herhalde) kocasına göre ikincil olmaktan rahatsızdır, ama bunun değişmesini ister mi? Elbette istemeyecektir. Çünkü: sınıf çıkarları, var olan burjuva aile sisteminin sürdürülmesini zorunlu kılar. Çünkü kapitalist sistemde kadının toplumsal statüsünü belirleyen sistemin kendisidir ve “erkek egemen ideoloji” bu toplumda doğrudan burjuva ideolojisiyle çakışır. Bunun anlamı ise, burjuva kadının kendi statüsünü değiştirmek için burjuva ideolojisine, burjuva toplumuna karşı çıkmasını beklemektir. Oysa değil kadının statüsünü değiştirmek, kimi hakların kullanılması ya da elde edilmesi mücadelesinde de burjuva kadın ciddi bir potansiyel taşımaz. Çünkü bugünkü statüsüyle bile onun için “hak kullanma”da kaldırılamaz engeller yoktur. Yasada yoksa bile ihtiyaç duyduğunda “hak” satın almanın bir yolunu bulur. Burjuva kadının kurtuluş sorunu, sosyalizmin tüm insanlığı kurtarırken, burjuvayı da, paragöz, sermayenin güttüğü bir yaratık olmaktan insan statüsüne yükseltmesine benzetilebilir. Burjuva da kurtulur sosyalizmle. Ama buradan kalkarak kimse burjuvanın sosyalizm için mücadeleye “ikna” edilebileceğini (eğer iflah olmaz bir Gorbaçovcu değilse) iddia edemez. Tıpkı bunun gibi, gerçekten erkeklere eşit olacağı iddiası ile de burjuva kadın kadınların kurtuluş mücadelesine çekilemez. Bu yüzdendir ki, “feminizmin odak noktası” olarak saptanan “kadın olmaktan doğan ortak payda” iddiası temelsizdir. Aynı nedenledir ki; somut olarak “kadının kurtuluşu”ndan söz edildiğinde, “hangi sınıf’tan kadının?” sorusu gündeme gelmek zorundadır ve zaten de geliyor.
Bu çerçevede feminist grupların hep gündemde tutmaya çalıştıkları kavramlardan birisi de “erkek egemen düşünce” kavramıdır. Ki, bunu da feministler sınıflar-üstü bir kavram olarak geliştiriyorlar. Oysa şu artık, aşırı gerici çevreler dışında biliniyor: Her düşünce bir sınıfa karşılık gelir ve toplumdaki egemen düşünce egemen olan sınıfın düşüncesidir. “Erkek egemen düşünce” de bir sınıfın düşüncesi olarak vardır. Dün köleci ve feodal ideolojiden türüyordu, bugün ise burjuva ideolojisinden türemektedir. Bizim ülkemizde ise, henüz feodal ideoloji yaşamaya devam ettiğine göre “erkek egemen düşünce” feodal-burjuva ideolojinin bir türevi olarak vardır. Bu yüzdendir ki, Marksizm erkek egemen düşünceye karşı olmayı burjuva ideolojisine karşı olmak olarak anlar. Feminizm ise, “erkek egemen düşünce”yi burjuva ideolojisinin dışında bir düşünce olarak algıladığı için burjuva ideolojisinin çerçevesi içinde kalarak da “erkek egemen düşünceye” karşı mücadele edebileceğini sanır; ya da böyle hayaller yayar. Nitekim “sosyalist feministler biraz sosyalizme bulaştıkları için olacak, bu çelişkinin farkındadırlar ve “cinsiyetçi sistem hep üretim tarzları ile eklenerek var olmuş… Bugün kapitalist üretim tarzı ile eklemlenen bir cinsiyetçi sistem var” diye saptamada bulunmalarına karşın, feminizmin platformunda kalmaya devam edebiliyorlar. Dahası sosyalizmle feminizmi uzlaştırarak bir “senteze” varmaya çalışıyorlar! Ama bu çaba bütün öteki alanlardaki Marksizm’le burjuva ideolojisinin Marksist terminoloji ile süslenmiş biçimi olmanın ötesine geçemiyor.
Yukarıdaki uzun aktarmanın üçüncü paragrafından da açıkça belli olduğu gibi, öteki feminist gruplardan farklı olarak “sosyalist feministler” “bu alanın başka sosyal hareketlerin mücadele alanı içinde eritilmemesi gerekir.” saptamasından sonra bir iktidar sorununu, yani bir “kadın partisi” “projesini” gündeme getirmedikleri sürece bir açmazda olduklarının farkındadırlar. O yüzden de “feminizme açık bir sosyalizm” savunarak çelişkiden kurtulmak istiyorlar.
Sosyalizm tarihi, burjuva sosyalizmi, küçük burjuva sosyalizmi, Hıristiyan sosyalizmi, vb. pek değişik sosyalizm türleri gördü; bunlara bir de “feminist sosyalizm” eklenmesinin bizce de bir sakıncası yok, ama gerçek sosyalizmle, Marksist sosyalizmle bu tür türeme sosyalizmlerin hiç bir ilişkisi olmadığı da açık. Ne var ki, “sosyalist feministler” kendileri sosyalizmin kuruluşuna bir katkıyı düşünmüyorlar. Ayrıca onlar sosyalizmin kadın sorununu çözeceğini de düşünmüyorlar: “sosyalizm kendiliğinden eşitsizliği kaldıramaz (bu)… bağımsız bir kadın hareketinin sosyalist devrimden sonraki mücadelesiyle kazanılabilecektir.” (Sosyalist Feminist Kaktüs sayı: 1, s. 15) saptamasını yaparak sosyalizmde de “bağımsız bir kadın hareketi” olarak var olacaklarını iddia ettikleri için adlarının başına “sosyalist” eklemesini yapıyorlar.
Artık şu açık bir gerçektir: Belirli bir talepler sistemi sunan ve bunların elde edilmesi için mücadele bayrağı açan her hareket, bu taleplerin hangi iktidar altında gerçekleşeceğini de göstermek zorundadır. Ne var ki feminizmin hiç bir türü, “erkek egemen düşünceye karşı savaş” dan öte bir şey getirmemekte, pratikte, kadın cinsini erkek cinse karşı mücadeleye çağırmaktan öte bir şey söylememektedir. Bu tutum da ister istemez, emekçi sınıf hareketi içine din ırk, ulus, bölge vb. ayırımların yanı sıra yeni bir ayırım, cins ayırımı unsurunu da sokmaktadır. Çünkü feminizm, kadınlara hedef olarak burjuvaziyi değil erkek cinsi göstermektedir. Burada denebilir ki; “işçiler eşlerini ikincil bir cins olarak baskı altında tutmuyor mu, hatta eşlerine, kızlarına karşı çoğu zaman burjuvalardan bile kaba davranmıyor mu?” Evet, öyledir, ama kapitalist toplumda kişi işçi de olsa burjuva değerlerin ve ahlakının etkisi altındadır, ve bu yüzden kötü davranışı uygulayan işçi de olsa, o, bunu yabancısı olduğu ama etkisi altında bulunduğu burjuva düşüncesinden kaynaklanan bir tutum olarak ortaya koymaktadır. Bu nedenle de, kadının kurtuluş mücadelesi, burjuva ideolojisini hedef almadan, o ideolojinin kaynaklandığı sosyal ve ekonomik temeli hedef almadan bir adım atamaz.
İster adının başına “sosyalist”, ister “radikal” sözcüğünü getirsin, isterse kendisine sadece “feminist” desin, feminist akımların ortak özelliği toplumun yarısı olan kadın cinsini kurtarmak iddiasında olmasına karşın, gerçekte derme çatma bile olsa bir kurtuluş programına sahip olmamasıdır. Bu yüzden de, görünüşte pek tepkici olmalarına karşın bu tepki hiç bir zaman düzen sınırlarını aşmamakta, egemen sınıf burjuvazi için kabul edilebilir, hatta teşvik edilir bir çerçevede kalmaktadır. Çünkü feminizm bütün keskin sloganlarına, yerleşik değerlere karşı nihilizme varan tutumuna karşın, kadın hareketini proletarya mücadelesinin dışında tutarak burjuvaziye yardım sunmaktadır. O, bu bölücü konumunu sürdürdüğü sürece, kimi aşırı tutumları burjuvazi için ciddi bir sorun olarak görülmemektedir. Bu nedenle de feminizm, burjuva kadınla ortak çıkarlar bulma uğruna proleter kadın hareketinin karşısında yer almaktadır. Bu sadece bugün ve bizim ülkemize has bir durum da değildir. Yüz yılı aşkın bir süredir, bir orta sınıf kadın hareketi olarak var olmaya çalışan feminizmin tipik tutumudur.
Feminizm sadece program açısından bir kurtuluş programı öne sürememekle kalmıyor, kurtuluş için yanlış hedefler de gösteriyor. Kadını köleleştiren şey ev ekonomisinin toplumsal üretimin dışına çıkarılarak, özel, aileyi ilgilendiren bir iş haline gelmesiydi. Bu “özel iş”i de kadın üstlendiği için kadın köleleşti. Öyleyse sorunun çözümü için özel bir işe dönüştürülen “ev işinin” yeniden toplumsallaşmasından geçmektedir. Bu ise, “çekirdek aile”yi “ev”i kutsayan kapitalizm koşullarında olanaklı olamaz. Feministler ise, kapitalizme karşı tutum almaktan özenle kaçındıklarına göre, kadının kölelikten kurtuluşunu “ev işlerinin” erkekle paylaşılmasına indirgemek zorunda kalmaktadırlar. Bunun anlamı ise, köleliğin kalkması değil evdeki köle sayısının ikiye çıkmasıdır. Bu yüzden de, feministlerin kendi iddiaları ne olursa olsun, feministlerin isteği kadının kölelikten kurtuluşu değil, kölelik zincirlerinin bazılarını kadından alıp erkeğe takarak erkeği de kölelik çemberi içine çekmek olacaktır. Oysa bu, çoktan beri zorunluluk olmaktan çıkmıştır. Sosyalizm, ev işlerini yeniden kamusallaştırmayı programına alarak, sosyalizmin gerçekten uygulandığı dönemlerde ve ülkelerde de bu düşünceyi uygulamaya sokarak, erkeği köleleştirmeden de kadının kurtulabileceğini hem kuramsal hem de pratik olarak kanıtlamıştır. Burada feministler, pratikte “sosyalizmin vaat ettiği cenneti” kuramadığını söyleyeceklerdir. Bu iddia abartılı ve haksızdır. Haksızdır; çünkü proletarya iktidarı ele geçirdiği her ülkede, bir kaç yıl içinde yasalardaki kadını ikincil cins sayan maddeleri ortadan kaldırmış, din ve geleneklerdeki kadını aşağılayan düşüncelere karşı şiddetle savaşmıştır. Dahası, ekonomik koşulların elverdiği ölçüde ev işleri ve çocukların bakımını kamusallaştırmaya girişmiş, ortak aş evleri, çamaşırhaneler, kreş ve çocuk yurtları açarak kadını eve kapatan işleri evin dışına çıkarmıştır. Ama bu işin bütün bir ülkede başarılmasının üretimde devasa bir gelişmeyi sosyalist ekonominin ileri bir aşamaya gelmesini gerektirdiği ortadadır. Dahası Marksistler kadının kurtuluşu gibi önemli bir sorunda hemen bir kurtuluş vaat etmemişlerdir. Tersine, “Kadın sorunu yalnızca bir duygu sorunu değildir, dolayısıyla duygusal ve romantik bir biçimde ele alınamaz. O, yaşamın, insanlık tarihinin materyalist diyalektik gelişiminin büyük bir sorunudur.” (E.Hoca) biçiminde ele alarak kadının kurtuluş sorunu ile sosyalizmin inşası sorununu birleştirmişlerdir. Çünkü insan toplumunun gelişim yasaları sorunu bu biçimde ortaya koyar, işte “sosyalizmin başarısızlığı” olarak lanse edilmeye çalışılan bu tarihsel zorunluluktur. Sosyalist ülkelerde bu amaçla atılan adımlar ve elde edilen sonuçlar varılması gereken noktayı değil, ama o amaca varılabilmesi için aşılması gereken aşamaları göstermektedir. Ancak, henüz yürüyüşünün başlangıcındaki sosyalizmin başarıları bile. en gelişmiş burjuva ülkelerdekinden kıyaslama kabul etmeyecek ölçüde olanaklar sağlamıştır kadına. SB’nin sosyalist olduğu dönemde ve Arnavutluk’ta kadının ev köleliğinden kurtuluşu için atılan adımlar, kapitalist ülkelerin hiç birisiyle kıyaslanamaz. Kadınların ekonomik ve siyasal yaşama katılımı büyük oranlara yükselmiş Kaçlın ansı ilk kez (analık hukukunun yıkılmasından sonra ilk kez) ekonomik ve siyasal yaşamda bu ölçüde etkili olmuş, bir başka söyleyişle kadın, “ev ekonomisinin” “özel bir uğras” olmasından beri ilk kez bu ölçüde özgür olmuştur. Bunu da sağlayan feministlerin “erkek egemen düşünceye karşı mücadelesi” değil, kadın ve erkek proleterlerin başını çektiği sosyalizmdir. Burada feministlerden bir itiraz daha yükselecektir; “Öyleyse elimizi kolumuzu bağlayıp sosyalizmin gelmesini mi bekleyelim.” Biz de “hayır” diyoruz, Birincisi, eğer kadının kurtuluşunu gerçekten istiyorsanız elinizi kolunuzu bağlayıp sosyalizmin gelip sizi kurtarmasını beklemeyin, siz ona gidin, yani kolunuzu sıvayıp sosyalizm için savaşanlara proletaryanın saflarına katılın. İkincisi de, daha bugünden, yasalarda kadını ikinci cins sayan maddelerin iptal edilmesi için, din ve geleneklerin kadını aşağılayan yönlerine karşı mücadele edin, sendikaların kadın işçilerin çalışma koşulları için TİS’e özel maddeler konması için, kadınların daha bugünden ekonomik, sosyal ve siyasal yaşamda (ama proleter siyaset alanında) daha çok yer alması için, kadın sorununun sadece kadınların değil erkeklerin de bir sorunu olduğunu, erkek proleterlerin toplumumuzun ilerlemesinden yana herkesi de kadının kurtuluşunu göz ardı etmemesi gerektiğini propaganda edin, kısacası kapitalizme karşı mücadele saflarına katılın, kadınların toplumsal yaşama daha çok katılabilmesi, kölelik koşullarının hafifletilmesi, sosyal ve siyasal yaşama katılmasını teşvik için erkeklerin de ev işlerine ortak olmasını savunun, ama bunun “kadınların kurtuluşu” olmadığını bilerek…
Kısaca, kadının köleleşmesi analık hukukunun yıkılmasıyla başlamış, ama sınıfların ortaya çıkmasıyla sınıfsal bir karakter kazanıp bir değişikliğe uğrayarak özel mülkiyetle birleşmiştir. Bugün ise; kadın özgürlüğünün önündeki engel erkek cins değil kapitalist özel mülkiyettir ve bu son kölelik zincirinin parçalanması kadının kurtuluşunun yolunu açacaktır. Sorunun ancak böyle ortaya konuşu doğru bir yaklaşımdır. Bu da Marksizm’in soruna yaklaşımıdır.
Kadın hareketinin yönüne ilişkin bazı saptamalar
Ülkemiz tarihinde kendi hakları için mücadele eden bir işçi sınıfı hareketinden, bir gençlik ya da öğretmen hareketinden söz edilebilir, ama bu anlamıyla bir kadın hareketinden söz edilemez. Oysa özellikle Cumhuriyetin ilk yıllarında, Kemalistler, yasalar bakımından oldukça ileri düzenlemeler yaparken, kadının evden ve peçeden kurtulması için, kendi dünya görüşlerinin getirdiği engellere karşın ciddi bir çaba içinde olmuştur. Kadınların öğrenim düzeyi ile ekonomik ve sosyal yaşama katılımı hızla artmış, kadınların CHP içinde yer alması teşvik edilirken gericiliğin kadın cinsinin eski statüde bırakılması için giriştiği engellemeler bazen zor kullanılarak kırılmaya çalışılmıştır. Bir kadın hareketi yaratmak için Türk Kadınlar Birliği devlet tarafından gözetilen ve desteklenen bir statü içinde çalışmıştır. Ne var ki, burjuva ve aydın çevreleri aşamayan ve burjuva dünya görüşünün dar bakış açısıyla malul olan bu girişimler bir kadın hareketi olarak kişilik kazanamadan atıl hale gelmiştir. Diğer Kemalist iyileştirmeler gibi bir üst yapı iyileştirmesi olarak kalan kadınların sosyal yaşama katılma çabaları da, burjuva ve aydın kadınların balolara ve resmi törenlere katılmaları ile sınırlı kalmış… Burjuva feodal değerleri ve görenekleri kıracak bir kitlesellik ve ataklıktan hep yoksun kalmıştır. Dinci, gerici faaliyetlerin yeniden güç kazandığı 1940″lı yıllardan sonra, kadınların 1930’lu yıllarda elde ettiği haklar bile kullanılamaz hale getirilmiştir. Bu yıllardan sonra bir yandan kapitalist gelişme ucuz kadın emeğine ihtiyacından dolayı kadınları ekonomik faaliyete çekerken, sosyal yaşamda kadın daha geriye itilmeye çalışılmış, “evlilik”, “evinin kadını olmak”, “çoluk-çocuk sahibi olmak” kutsanırken, okuyan çalışan kadın ve kızlara kötü gözle bakmak resmi propagandanın bir parçası olmuştur. İhtiyaçları ile niyetleri ve istemleri çelişen burjuvazinin başka alanlarda da görülen tipik tutumudur bu. Bu yıllardan sonra, kadının resmi statüsü Cumhuriyetin ilk yıllarına göre daha geriye itilirken, Türk Kadınlar Birliği ise, resmi bayramlarda “Atatürkçü” demeçler veren bir tabela örgütüne dönüşmüştür. Bir bakıma bu nedenle de, 1960’ların sonunda “kadın sorunu” yeniden gündeme çıktığında eskiden hemen hiç bir şey devralmamıştı. Ve sorun, gençlik ve işçi hareketinin yükseldiği, Marksizm’in (özü kavranamamış da olsa) bu çevrelerde popülarite kazandığı koşullarda gündeme geldiğinden olacak, kadın sorunu “Kadınsız Devrim Olmaz” şiarı çerçevesinde ele alınmış, “Devrimci Kadın Derneği”ne az sayıda da olsa emekçi ve öğrenci kadınları içeren bir kadın örgütü olarak ortaya çıkmıştır. Bu gelişme 12 Mart darbesiyle bir kesintiye uğradıktan sonra 1970’lerin ortasından sonra biraz farklı bir biçimde de olsa sürmüş, ama emekçi ve öğrenci çevrelerinde çok daha fazla sayıda kadını içererek. Bu yılları yaşayanların da bileceği gibi kadın sorunu ilk kez 1980’lerde feministler tarafından değil, 1960’ların sonunda, Marksizm’den etkilenen devrimci demokrat çevreler tarafından gündeme getirilmiştir. Belki eksik ve yetersiz ama olumlu olarak… Olumluydu, çünkü “Kadınsız Devrim Olmaz” diyerek, erkeklerin bir faaliyet alanı olarak bilinen politika alanında kadını vazgeçilmez bir unsur olarak görüyor, kadın cinsini de erkeklerle mücadeleye çağırıyordu. Eksik ve yetersizdi, çünkü bu şiar, kadınların kurtuluşunun da ancak sosyalizmle olabileceğini vurgulamıyordu. Dahası, kadınlara yönelik çalışma, kadınların bulunduğu her alanda, birim temelinde yürüyen çalışmanın sürekli bir parçası değil de bir kadın grubunun yürüteceği (dernek düzeyinde ele alınan) bir çalışma gibi görüldüğünden yetersiz kalıyordu. Hiç kuşkusuz sorun M-L odak ve devrimci demokrat çevrelerce o zaman da birçok yönüyle tartışılıyor ve bugün tespit edilen birçok eksik ve yanlış dile getiriliyordu, ama başka bir takım nedenler kadınlara yönelik çalışmanın yeterli bir düzeyde ele alınmasını önlüyordu. Demek ki, feministlerin ve inkârcı çevrelerin “kadın sorununun gündeme 1980’lerin ortasında feministler tarafından getirildiği” iddiası, sadece “hafızai beşerin nisyan ile malul olduğuna” güvenilerek öne sürülmüş boş bir iddiadır. Ama eğer “kadın sorunun 12 Eylül’den sonra gündeme getiren feministler oldu” denirse hiç değilse olgusal olarak doğru söylenmiş olur. Üstelik de olumsuz bir biçimde gündeme getirilmiştir: Kadın sorunu kapitalizmin yıkılmasından koparılarak, kadın ve erkek cinsİ arasında bir sorun olarak sunularak ve bu tutumla kadının kurtuluşunu engelleyen bir konuma sürüklenerek…
* Yukarıdaki kısa özetten de anlaşılacağı gibi ülkemizde kadın hareketi, deneyimlerin döneminden döneme aktarıldığı süreklilik ve kitlesellik gösteren bir niteliği sahip olamamıştır. Bu nedenle de, bu anlamda bir kadın hareketinden söz edemeyiz diyoruz. Bu durum, olabildiği kadar geçmiş kadın çalışması ve (olabildiği kadarıyla) geçmiş kadın hareketinin deneyiminin özümlenmesi ve yaygınlaştırılması görevini öne çıkarmaktadır. Bunu kimin ve nasıl yapacağı elbette bir dergi yazısının sınırlarının ötesindedir. Feminizm, bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de bir orta sınıf kadın hareketi olarak gelişmektedir. Bugün feminizm çevresinde toplananlar, 12 Eylül yenilgisi ortamında kendisine yeni bir yol çizen “eski solcu” kadınlardır. Devrimci çevrelerden koptukları için de (biraz da bu psikolojinin etkisiyle olacak) Marksizm’in ve devrimci demokrat akımların kadın sorununa yaklaşımlarına aşırı tepki göstermektedirler. Bu durum TBKP, Sosyalist Parti ve troçkistlerin çevrelerince kullanılmaktadır, özellikle TBKP, feminizmi pohpohlayarak, feminist çevrelerin devrime ve sosyalizme duyduğu tepkiyi kullanarak, feminist çevreyi kendi reformcu amaçlan doğrultusunda kullanmaktadır. Sosyalist Parti de, bu alanda TBKP’den aşağı kalmamakta, örneğin 438. Madde konusunda fahişelerle ilgili karan protesto etmek için “fahişeleri bir günlük boykota” çağırarak, geri kalan 364 günde yaptıkları işi kutsayarak feministlere ne kadar yaklaştığını göstermeye çalışmaktadır.
* Henüz 12 Eylül yenilgisinin tahribatını tamir edememiş, devrimci demokrat çevrelerde “kadın sorununa” yaklaşımda yanlışlar ve eksikler sürüp gitmektedir. “Yeni Öncü” gibi, bazı dergiler ise, “kanatlı parti”, “sosyalist demokrasi” gibi kavramlar arkasında sürüklenerek kadın konusunda da feminizmin hemen yakınına varmışlardır. Dahası feminizm, sadece açıkça feminist olduğunu iddia eden çevrelerde değil, devrimci çevrelerde de etkisini duyurmaktadır. Bu çevrelerde de büyük ölçüde “kadın sorunu”, sadece “kadın haklarıyla uğraşan” “bağımsız bir kadın örgütü” sorunu olarak anlaşılmaktadır. Bu da, feminizme karşı süren mücadelenin “kadın hareketinin ilkeleri” yaraşıra onun pratikte kazanacağı biçimler ve örgütsel sorunları çerçevesinde de sürmesini gerekli kılmaktadır. Ama bu, feminizmle mücadele, istemler ve eylem biçimleri çakıştığında feministlerle de güç ve eylem birliklerini reddetmeden olmak durumundadır.
* Bu yazının başından beri söylenenler göz önüne alındığında, bütün zaafların kaynağının teoride Marksizm temeline oturmayan, pratikte de kadın sorununu orta sınıf kadının sorunu olarak gören anlayıştır. Bu yüzden de ciddi bir ileri adım söz konusu olamamaktadır. Oysa kadın sorunu herkesten önce proleter kadının sorunudur. Çünkü o, hem gün boyu işinde kapitalist tarafından sömürülmekte, hem de evde, çocukların bakımından mutfak işlerine, çamaşıra bir dizi ev işi ile uğraşmak zorunda kalmaktadır. Onu bu durumdan ancak ev işlerinin yeniden kamulaştırması kurtarabilir. Bu yüzden de, proleter kadın feodal ve kapitalist ataerkil değerlerin baskısı altındaki köylü kadından bile daha dolaysız bir biçimde çifte sömürüyü hisseder. Dahası, onun için orta sınıf aydın kadınların gözünü boyayan kimi “kadın haklarını” kullanıp kullanmama pek bir şey ifade etmez. Onun durumunu düzeltecek tek şey kadının nihai kurtuluşudur. Elbette, kreş, çocuk bakım yurtları, kadın sağlığını koruyan önlemlerin işyerlerinde uygulanması, doğum izni, hamilelikte özel bakım gibi, kapitalizm koşullarında da ancak zorlu mücadeleler sonucunda elde edilebilecek kimi hakların elde edilmesinin önemi yoktur demek istemiyoruz. Ama bütün bu kazanımların onun durumunda fazla bir değişiklik yapmayacağını, söylemek istiyoruz. Demek ki, “kadının nihai kurtuluşumu amaçlayan bir kadın hareketi, ancak çıkarları sosyalizmle de tam uygunluk içindeki proleter kadın hareketi temelinde yükselebilir. Bu yüzden de kadının kurtuluşuna yönelik ajitasyonun dolaysız hedefi bu kitledir. Diğer emekçi sınıf kadınları ve ev kadınları ancak bu proleter eksen etrafında yükselecek kadın hareketi içinde toplandıkları ölçüde radikal bir tutum alabilirler.
* Gerek Cumhuriyetin ilk yıllarında yasalarda yapılan değişiklikler, gerekse kapitalizmin ulaştığı boyutlar oldukça geniş bir kadın kitlesini ekonomik ve sosyal yaşama çekmiş, bu anlamıyla da kadının örgütlenmesinin ve mücadele etmesinin nesnel temelini yaratmıştır. Öyle ki, büyük burjuva partileri bile kadınları kazanmak için yoğun bir kampanya içindedir. ANAP “Papatyalarıyla”, DYP fiilen kadın kolları kurarak, SHP ise, ek olarak (Sosyalist Enternasyonal yükümlülüğü ile de olsa) “KOTA”larla kadınları kendi etki alanına çekmeye çalışmaktadır. Özellikle “Kota” konusu feminizmin etkisi altındaki devrimci çevrelerde de “kadınları siyasete çekiyor ya bu bile iyi” gibi yargılara yol açmaktadır. Oysa “kadın evden çıksın da nasıl çıkarsan çıksın” diyecek bir ülkede yaşamıyoruz.
Ülkemizde zaten geniş bir kadın kitlesi “ev dışına” çıkmıştır. Belki Suudi Arabistan’da olsa İran’da olsa böyle denebilir. Üstelik SHP ve Öteki burjuva partilerinin kurdukları tuzak, zaten “evden çıkanları” avlamak içindir. Bu nedenle, kadın hareketi içinde savaşılacak güçler feminizmden iDa-ret değil, reformist dinci vb. akımlardır da aynı zamanda. Özellikle burjuva siyasi partilerin kadınlara çekici bir biçimde sundukları “kurtuluş reçetelerini” anında teshir etmek, amaçlarını sergilemek sağlıklı bir kadın hareketi yaratmanın ön koşuludur.
* Öyle görünmektedir ki; devrimci demokrat kesimlerde “kadın sorunu” ve buna bağlı olarak “kadın örgütlenmesi” dendiğinde bir grup kadının (çoğunlukla bir dernek kurarak) kadınlara yönelik bir çalışma yürütmesi ve kadın haklan konusunda çeşitli eylemler yapması anlaşılmaktadır. Açıktır ki, bu yaklaşım son derece biçimsel ve yüzeyseldir. Söylenenlerden de anlaşılacağı gibi, kavranması gereken halka bir emekçi kadın hareketinin yaratılmasıdır ve bunun yolu da doğrudan üretim birimlerinde, her an süren faaliyetin bir parçası olarak kadınlara yönelik bir ajitasyonun yürütülmesidir. Bu ajitasyonunu yürütücülerinin erkek ya da kadın olması da hiç önemli değildir. Kadın çalışmasını kadın yapar düşüncesi sadece bir koşullanmadır. Ancak direniş ve grev alanlarından yükselecek bir kadın hareketi milyonlarca kadını çekme şansına sahip olabilir. Daha bugünden binlerce kadın emekçi kapitalizme karşı mücadele içindedir. Ve yürütülecek ajitasyona yanıt vermeye hazırdırlar. Yeter ki, “Kadınlar Katılmadan Devrim Olmaz” düşüncesini benimseyen her erkek ve kadın; kadınlara kadınların kurtuluşunun ancak devrimle, sosyalizmle olanaklı olduğunu” anlatabilsin.
Mart 1990