İş cinayetleri her geçen gün daha fazla gündemde kendine yer buluyor. Kendine bunca fazla yer
bulma nedeni, ne yazık ki ne emek örgütlerinin bu konudaki çabası, ne basının bu konuya gösterdiği
ilgi ne de toplumun duyarlılığı. İş cinayetlerinin daha çok gündeme gelmesinin arkasında yatan asıl
neden, işe bağlı çoklu ölümlerdeki artış. 2014 yılı içerisinde Soma ve Ermenek madenleri ile Torunlar
Center inşaatında meydana gelen “kazalar” iş cinayetlerini daha fazla gündeme taşımıştır.
Ancak hiçbir “kaza” sistemin işleyişinde önemli bir gedik yaratamadı.
Kaza öngörülemeyen nedenler ile beklenmeyen bir an ve şekilde meydana gelen olay olarak
tanımlanır. Ancak “iş kazaları” incelendiğinde tamamının öngörülebilir ve engellenebilir nitelikte
olduğu söylenebilir. Dolayısı ile emek örgütlerinin “iş kazası” yerine “iş cinayeti” tabirini
kullanmaları yerinde bir tutumdur.
Peki, önlenebilir nitelikte olup da, her yıl ortalama 1400 kişinin (son 6 yıl ortalaması) yaşamını
yitirmesine neden olan bu kazaların önlenememesinin sebepleri nelerdir. Zira yaşanan her “kaza”
sonrası, şirketler, ödedikleri tazminatlar, işgücü kayıpları vb. nedeni ile zarara uğrar. Fakat şirketler,
tüm faaliyetlerini, harcadıkları paranın sağlayacağı katma değer ile karşılaştırırlar. Bir şirket, iş
güvenliği için yapılacak doğrudan harcamalara ilave olarak, güvenlik için yapılacak iyileştirmelerin
neden olacağı gecikmelerin maliyetlerini de hesaba katar. Örneğin inşaat iş kolunda standartlara uygun
iskelenin maliyetine, iskele kurulum elemanının eğitim maliyetini, iskele kontrolörünün maliyetini,
kurulum ve denetim süresince duran işlerde çalışanların ücretlerini de katar. Güvenlik ağı, elektrik
tesisatı, boşlukların kapatılması vb. de hesaba katıldığında, önemli bir harcama kalemi ortaya çıkar.
Firmanın bu harcamaları yapması ise, satışa sunacağı daire ya da evin fiyatını etkilemez. Dolayısı ile
tüm bunlar (iş güvenliği sağlamak için yapılan harcamalar) işveren için “ölü” yatırımdır. Harcanan
emek zamanının katma değeri yoktur. Bu önlemleri alan firmalara bakıldığında, marka değerlerinin
yüksek olduğunu ve tüm önlemleri prestijlerinin bir sigorta pirimi olarak gördüklerini görürüz. Ayrıca
uzun vadede ödeyecekleri cezalarla kaybedecekleri prestijlerini, mali kalemler içinde de
değerlendirirler. Özetle marka değeri olan adı ve genellikle sermayesi de büyük firmaların güvenlik
önlemlerine az-çok yatırım yapmalarında insani bir yan aramak akılsızca olur.
“İş kazaları”nın sektörlere göre dağılımına bakıldığında, inşaat (inşaat sektörüne baraj, yol, köprü
vb. inşaasını da katmak gerekir) ve madencilik sektörünün öne çıktığı görülüyor. Sadece ölümlü vaka
adedi değil, sigortalı sayısına oranı bakımından da, bu iki sektör, en fazla “vak’a”nın yaşandığı
sektörlerdir. İki sektörün önemli bir ortak yönleri de, bu sektörlerde kısa vadede yüksek kâr olanağının
bulunmasıdır. Yine bu iki sektör, AKP Hükümeti döneminde atılım yapmış önemli bir rant paylaşım
alanıdır. Madencilik alanında rödevans yöntemi ile kamu madenleri özel sektöre (özellikle AKP
yandaşı şirket sahiplerine) devredilmiş ve kişi başına üretim miktarı hızla yükselmiştir. Beklenti,
müşterisi devlet olan bir sektörde, çok kısa sürede ilk yatırım maliyetinin geri dönmesidir. İnşaat
sektöründe de, TOKİ eli ile firmalar tüm yasal düzenlemelerden muaf tutulmuş, kat ve imar oranı
sınırlaması olmadan ülke adeta şantiyeye çevrilmiştir. Sektörün en cazip yanı ise, yapılan yatırımın 1-
2 yıl gibi sürelerde %30’lara varan, hatta daha yüksek oranda kâr ile dönmesidir.
ASIL CAN ALAN REKABET!
İnşaat işkolunun bir diğer özelliği de sektörde çalışan taşeron firma sayısının çokluğudur. Adeta
ana yüklenici işverenden ibaret olup tüm faaliyetler taşeronlar ve onların alt taşeronları eli ile
yürütülür. Taşeronluk sistemi, emeğin birliğini bozarak, işçi ücretlerinin, sigorta ve sosyal hakların
baskılanmasını, çalışma süresi ve koşulları bakımından daha kötü şartların dayatılmasını sağladığı
gibi, “iş kazaları”ndan doğacak hukuki sorumluluk ve yaptırımların da daha alttaki firma sahip ve
yöneticilerine yıkılmasını da sağlamaktadır. Böylece firmalar, daha az maliyetle birlikte daha az
sorumluluk ve cezayı da garanti altına almış oluyorlar. Daha az maliyet için yapılanlar içinde ilk sırayı
aşağıdakiler alır:
– Uygun nitelikte teknik kadro bulundurulmaz, yasaların zorladığı konularda hizmet alınmadan
düşük fiyatlara gerekli belgelere imzalar attırılır.
– Her iş için gerekli olan iş öncesi eğitimler aldırılmaz, eğitimin zorunlu olduğu konularda belge
düzenleyebilecek kurum ya da kişiler bulunur. Oysa iş hayatına olumsuz koşullar ve örneklerin içinde
başlamış ve devam etmiş kişiler için uygun içerikte hazırlanmış bir eğitim, o güne kadar farkına
varmadığı tehlikeleri algılamasını ve önlem almasını sağlayabilecek bir silah olabilir.
– Teknik yeterliliği kanıtlanmış ürün yerine fiyatı en düşük ürün ve malzemeler kullanılır. Örneğin
standart dışı el aletleri, kişisel koruyucular, iskeleler vb.
– Daha kısa zamanda daha çok iş üretmek. Bunun için çalışanlara haddinden fazla mesai yaptırılır,
çalışanlar üzerinde baskı kurulur ya da bunun oto kontrolü için götürü usulü iş verme, prim taahhüt
etme gibi yollar seçilir. İnşaat sektörü gibi gece çalışmasının yüksek risk teşkil ettiği sektörlerde
günlük ve yıllık yasal sınırlar da aşılarak yapılan mesaili çalışmalar da, işin teslim süresi için yapılan
işlerdendir.
Fason üretim yapan ve taşeron şirketler ile küçük işletmelerde “kaza” oranının yüksek olduğu
görülür. Sermayenin yüksek rekabet baskısı, küçük işletmeler, tedarikçiler, fason üretim yapanlar,
taşeronlar vb.’nde her şeyde kesinti dürtüsü yaratıyor. Bu da “katma değer yaratmayan” her şeyde
tasarrufa yöneltiyor. Böylelikle sermaye gerek mali riskini gerekse kaza riskini aşağıya doğru
bastırmış oluyor. Nihayetinde iş cinayetlerinde yaşamını yitirenler, X markasının ürünün üretilmesi ve
pazarlanması için yürütülen faaliyetlerden birinde yaşamını yitirmiş oluyorlar. Çin, Tayvan, Malezya
vb. ülkelerde ölen işçilerin büyük çoğunluğu çok yakından tanıdığımız markaların ürünlerini üretirken
hayatlarından oluyorlar.
SGK verilerine göre bir diğer yüksek kaza grubu da, kısmi süreli çalışanlardır. Deneyim ve eğitim
eksikliği olan bu gruptaki işçilerin yeterli eğitim ve deneyim kazandırılmadan çalıştırılmaya
başlanması da bir diğer “kaza” nedenidir.
Tabii ki, tüm bu maliyet azaltımının faturası, ölen, uzvunu kaybeden veya çeşitli hastalıklara
yakalanan işçi tarafından ödenmiş oluyor. Kısacası kapitalizmin rekabete dayalı yapısı dünya üzerinde
birçok işçinin yaşamını karartıyor.
HAYATTA KALMANIN YOLU ÖRGÜTLENMEK
Ülkeler kıyaslandığında, “iş kazası” sonucu ölüm vak’ası ile emekçilerin genel kazanımları
arasında bir paralellik olduğu gözleniyor. Örneğin Türkiye, Rusya, Meksika, Ukrayna gibi ülkelerde
ölümlü kaza oranının (yüz binde 6-14 arası), Norveç, İngiltere, Fransa ve Almanya’ya (yüz binde 0,7-
2,5 arası) göre çok daha yüksek olduğu görülüyor. Burada temelde 2 etken olduğu kanısındayım.
1- Üretim sürecinin örgütlenmesinde emekçilerin rolü
2- Yasal düzenlemeler üzerinde emekçilerin baskısı
Emeğin örgütsüz olduğu ülkelerde “kazalar”ın çokluğuna paralel olarak ülkemizde de sendikasız
işyerlerinde, sendikalı işyerine nazaran daha çok kaza meydana gelmektedir. Örgütsüz işçilerin büyük
çoğunluğu kendisine verilen talimatı yerine getirmemesi durumunda işini kaybedebileceği düşüncesi
ile hareket etmektedir. Bu nedenle yapacağı işin kendisi için doğurabileceği riskler için fikrini beyan
etmekten imtina eder, fikir beyan etse bile bu çoğu zaman işe yaramaz.
Her ne kadar örgütlü işçilerin daha az “iş kazası”na uğradıklarını söylesek de, sendikaların iş
cinayetlerine karşı yeterli düzeyde mücadele ettiklerini söyleyemeyiz. Bunun iki temel nedeni olduğu
düşünülebilir; birincisi, gerekli yasal düzenlemeler için bir basınç yaratmamaları, ikincisi ise iş
cinayetleri sonrasında büründükleri sessizliktir. Bu yüzden özellikle ileri işçilerin kendi örgütlerini
değiştirip dönüştürmek üzere de büyük uğraş vermeleri gerekmektedir.
ÇALIŞMANIN KUTSANMASI
Hemen her kapitalist ülkede çalışmak kutsal bir değer kabul edilirken, yasal gereklilikler ve kendi
ihtiyaçlarından fazla çalışmayı reddenleri nitelemek üzere “tembellik” yerilir. Bunun nedeni elbette ki
insanın üretim yolu ile diğer insanlara fayda sunması değildir. Kutsanan, aslında kapitalistin kârıdır ve
çalışma yaşamının burjuva ahlakiliğine bu temellik eder. Bu ahlak, çalışmak için her koşulu kabul
etmeyi söyler. Kapitalist çıkarlar uğruna üretilen savaşlarda ölüme yollanıp sonra şehit ünvanı verilen
askerler gibi, Soma’da ve Ermenek’te yaşamını yitiren işçilere de şehit denilmiştir. Oysa bu ölümler
önlenebilirdi veya önlenmesi mümkün değil ise bu madenlerde üretim yapılmayabilirdi. İş
cinayetlerinin önüne geçmek için emekçilerin vermesi gereken savaşlardan birisi de kapitalizmin
kutsanmış değerlerinin alaşağı edilmesi savaşıdır.
YASAL DÜZENLEMELER NE ANLAM TAŞIMAKTADIR:
Hükümet Haziran 2012’de çıkardığı 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği yasası ile “iş kazaları”nın
azaldığı iddiasında bulunsa da, istatistikler bunu yalanlamaktadır. Aşağıdaki veriler (SGK verileri ve
basın kaynaklarından derlenmiştir), kanun çıktıktan sonra olumlu bir gelişme kaydedilmediğini açıkça
göstermektedir.
Yıllar
Sigortalı Sayısı
2009 2010 2011 2012 2013 2014
9.030.202 10.030.810 11.030.939 11.939.620 11.305.088 12.868.737
Kaza sonucu ölüm
Meslek Hastalığı
1171 1454 1700 868 1360 1886
1 0 10 10 0 29
Sıklık
(100.000 çalışana karşılık
ölen çalışan sayısı)
12.97 14.50 15.50 7.35 12.03 14.66
Çalışma Bakanlığı’nın iş müfettişi sayısı, Kanunun uygulanmasında hükümetin isteksizliğinin
başlıca göstergesidir. Günümüz Türkiye’sinde ÇSGB’nin teknik ve sosyal müfettiş sayısı 1000’in
altındadır. Sendikaların ise böyle bir yetkisi yok. Oysa 1975 yılında Sovyetler Birliği’nde sendikaların
iş müfettişi sayısı 5 bin 500’dü ve ayrıca devletin de 20 bin iş müfettişi bulunmaktaydı.
6331 sayılı Kanunun yayınlanmasının ardından bazı değişiklikler yaşandı. Bunların başında
işyerlerinde iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi çalıştırma zorunluluğunun getirilmesi yer alıyor. Bu
zorunluluk, kanunun ilk yayınlandığı tarihte çok tehlikeli sınıftaki işyerleri için her 500 çalışana 1 iş
güvenliği uzmanı olarak belirlendi, ancak sermaye örgütlerinden gelen ve şüphesiz maliyet gerekçesini
ileri süren tepkiler ve baskıyla her 1000 çalışana 1 uzman olarak değiştirildi. Yani sadece 1 uzman,
1000 kişinin çalıştığı büyüklükteki, üstelik de çok tehlikeli sınıfta yer alan bir işyerinde (döküm
fabrikaları, inşaat işleri, kimya sanayi, petro-kimya tesisleri vb.) risk değerlendirmesi, saha kontrolü,
eğitim faaliyetleri (kanuna göre işçi başına 16 saat) kişisel koruyucu donanım seçimi, kurul toplantısı,
kaza analizi vb. faaliyetleri yürütecektir. Bunun kesinlikle mümkün olmadığı ve olamayacağı herkes
için aşikardır. Gerçekte olan, belirli bir ücret karşılığında cezai sorumlulukların birisine
devredilmesidir. Yaşanan “kazalar” da göstermiştir ki, patronun almadığı tedbir sonucu yaşamını
yitirenlerin cezası, aslında başka bir ücretli çalışan olan iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimlerine
kesilmektedir.
Kanunla birlikte yeni tanıştığımız bir yapı Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimleri (OSGB)’lerdir.
OSGB’ler, yarı veya tam zamanlı hizmet alımı yolu ile, işyerlerine uzman ve hekim istihdamı sağlayan
ticari işletmeler olup sayıları hızla artmıştır. Bu kurumlar aracılığı ile çok sayıda üniversite mezunu,
işsizlik baskısı ile cüz’i bir ücret karşılığında ayda birkaç saat gördükleri işletmelerin sorumluluğunu
almaktadır. Bir nevi sermayenin yeni sigorta şirketi görevini yüklenmektedirler.
Tüm olup bitenler düşünüldüğünde, yaşananlar, en temel insan hakkı olan yaşam hakkına bile sahip
olmak için örgütlü bir mücadele vermek dışında çıkar yol olmadığını göstermektedir.