İkinci adımda, krizden en büyük zararı gören dayanıklı tüketim malı sanayilerine, özellikle de otomotiv sektörüne yönelik ‘teşvik’ paketleri uygulamaya girdi. Kısmen yatırım malı niteliğinde olduğu için kilit önem taşıyan ve diğer sektörlerle bağlantıları yüksek olan bu sanayiye vergi indirimleri, yatırım teşvikleri, birleşme ve satın almalarda kolaylıklar, ek kredi fonları ve ‘hurda indirimi’ teşviği gibi destekler sağlandı. Örneğin Fransa’da, otomobil kredisi açan firmalara düşük faizle 1 milyar euro kredi ve 10 yaşından büyük araçların yenilenmesi için araç başına 1000 euro ‘hurda indirimi’ verildi. Almanya’da, vergi indirimleri ve ilave fon desteklerinin yanı sıra, 9 yaşından büyük otomobiller için araç başına 2500 euro hurda indirimi yapıldı. Benzer teşvikler, İsveç ve İspanya gibi büyük imalatçı ülkelerde de yürürlüğe girdi. Bu tür tedbirler, çöküşün eşiğindeki otomotiv sektörünü kurtarmaya yetmese de, tekellerin bir süre için nefes almasına yaradı.

Genel bir ‘toparlanma’ henüz çok uzak elbette, ama sürece hazırlıklı giren firmalar, rakiplerinin zayıflaması sayesinde şimdiden göreli olarak güçlendiler. Örneğin ABD’de, en büyük otomobil firmaları arasında ilk sırada bulunan General Motors ve üçüncü sırada bulunan Chrysler, borçlarını ödeyemez duruma düşmüş ve iflastan korunma başvurusunda bulunmuşlardı. Chrysler’in en önemli varlıkları İtalyan Fiat tarafından satın alındı; General Motors ise, bünyesindeki Alman Opel ve İngiliz Vauxhall markalarını satmak için anlaştı. Buna karşılık, ‘ABD’nin üç büyüğü’ içinde ikinci sırada bulunan Ford, her ne kadar binlerce işçiyi işten çıkarmış, bazı şirketlerini satmış ve birçok fabrikayı kapatmış olsa da, General Motors ve Chrysler’e kıyasla krizden daha az etkilendi ve nitekim geçtiğimiz çeyrekte 2 milyar doların üzerinde kâr açıkladı. Bu arada, Avrupa otomobil pazarındaki payını da hızlı biçimde arttırdı.

Kapitalist ülkeler, krize karşı üçüncü adım olarak, özellikle hanehalklarının tüketimini arttırmaya yönelik doğrudan para yardımlarına geçtiler. ABD, Fransa, İtalya gibi ülkelerde, ‘dar gelirliler’ için alışveriş çekleri, vergi indirimi çekleri, çocuklara eğitim yardımları dağıtıldı. Milyarlarca euro ya da dolar tutarındaki bu tarz yardımlarla, dayanıksız tüketim mallarına olan talebi arttırmak, istihdam kaybının bir miktar önüne geçmek ve bu sektörlerin yaratacağı üretim aracı talebi sayesinde dolaylı olarak diğer sektörlere de yansıyacak bir ekonomik canlılığı başlatmak hedeflendi. Türkiye’de bu türden bir doğrudan yardım henüz gündeme gelmedi. Ama TOBB’un başını çektiği (ve birçok işveren örgütü ile siyasi partinin yanı sıra Hak-İş, Türk-İş ve Kamusen’in de destek verdiği), neredeyse hakaret niteliği taşıyan gülünç bir kampanya başlatılarak, halka ‘eve kapanma, pazara çık!’ çağrısı yapıldı.

Dünya kapitalizminin tarihindeki en ağır krizlerden birini yaşadığı şu günlerde, neoliberal ‘serbest piyasa’ ilkelerinin bir çırpıda ayaklar altına alındığını ve devletin bir kez daha göreve çağrıldığını görüyoruz. Ve kuşkusuz, kapitalist devletlerin kriz yönetme becerileri geçmiş dönemlere kıyasla bugün çok daha artmış, ellerindeki araçlarsa çeşitlenmiş durumda. Yine de krizden çıkış henüz ufukta görünmüyor. Zira, devletin hazırladığı kurtarma ve teşvik paketleri doğrudan doğruya bütçe açıklarına yansıyor ve krizi aşmaya değil, zamana yaymak suretiyle etkilerini kısmen hafifletmeye yarıyor. Öte yandan, bütçe açıkları da, çeşitli yollardan er ya da geç emekçi sınıfların sırtına yükleniyor. Böylece, bir kez daha, zararlar toplumsallaştırılıyor. Emekçi kitleleri daha çok tüketmeye davet eden sistem, tüketim kalemleri üzerine getirdiği dolaylı vergiler ve fiyat artışları ile, satın alma gücünü daha da kısıyor. Burjuva sınıfının ideologları, işsiz kalan, geliri azalan insanların daha çok tüketebileceğini, krizin de bu şekilde aşılabileceğini hayal ediyorlar.

Bu çelişkinin yanı sıra önem taşıyan bir diğer husus, devlet müdahalesinin içeriğine dair. Devletin hangi sektörlere ne şekilde müdahale edeceği, kurtarma ve teşvik paketlerinin neleri içerip neleri içermeyeceği, genellikle sermaye kesimleri arasındaki güç ilişkilerine bağlı olarak şekilleniyor. ‘Krizi fırsata çevirmek’ ifadesi bu çerçevede somut bir içerik kazanıyor: kim ne alacak, devletin şefkatli eli kimi bataklıktan çıkaracak, kimleri kaderine terkedecek? Süreç genel olarak büyük burjuvazinin lehine işlemekle birlikte, aynı zamanda, büyük burjuvazinin kendi içinde de bir hesaplaşma yaşanıyor. Bazı büyük sermayeler tasfiye olurken, bazıları süreçten daha da güçlenerek çıkıyor.

Türkiye özelinde krizin ileri kapitalist ülkelerdekinden daha farklı biçimde yaşandığını ve buna bağlı olarak alınan ‘tedbirlerin’ farklılaştığını söylemek mümkün. Öncelikle, bankacılık kesiminde, şimdilik, krize dair belirgin bir işaret görünmüyor (bankacılık sektörünü yazının daha sonraki bölümlerinde ele alacağız). Bu durum, bilindiği gibi, ilk aylardaki ‘kriz teğet geçiyor’ söylemine zemin hazırlamıştı. ‘Reel kesim’ denilen sanayi sektörleri birbiri ardına krize girerken, hükümet, 29 Mart seçimlerini göz önünde tutarak, oyalama taktiklerine başvuruyor ve “dünya batıyor, ama biz ayaktayız” algısını yaratmaya yönelik propaganda yapıyordu. Bu dönemde uygulamaya konulan en önemli ‘tedbirler’, bazı ürünlerde ÖTV ve KDV indirimleri öngören kararlar oldu. Tabii, bu arada, yerli ‘yatırımcıların’ hisse senedi kazançları üzerinden alınan stopaj sıfıra indirilerek ‘yerli’ ve ‘yabancı’ rantiyelere bu konuda tam bir eşitlik de sunulmuştu. Ancak, bunu şimdilik geçebiliriz.

VERGİ İNDİRİMLERİ

Getirilen vergi indirimlerini hatırlayalım: (i) 1600 cc’ye kadar olan otomobillerde ÖTV oranı yüzde 37’den yüzde 18’e, (ii) beyaz eşya ve elektronik eşyada ÖTV yüzde 6.7’den sıfıra, (iii) bilgisayar, bilişim ve iş makineleri, mobilya ve büro makinelerinde KDV yüzde 18’den yüzde 8’e, (iv) 150 m² ve üzeri konutlarda KDV yine yüzde 18’den yüzde 8’e indirilmişti. Hükümetin açıklamasına göre, bütçeye, motorlu araçlardaki ÖTV indiriminin 610 milyon TL, konut satışlarındaki KDV indiriminin 500 milyon TL, mobilyadaki KDV indiriminin 200 milyon TL ve beyaz eşyadaki ÖTV indiriminin 80 milyon TL ilave yük getireceği hesaplanmıştı.

Vergi indirimleri sermaye kesimleri tarafından genellikle olumlu karşılanırken, tedbirlerin ‘piyasayı’ canlandırmakta yetersiz kalacağı da belirtilmekteydi. Örneğin, 150 m² ve üzeri konutlara getirilen 10 puanlık KDV indirimi, özel olarak TOKİ için getirilmiş gibiydi. Bu tür ‘lüks’ sayılabilecek büyüklükteki konutlar, Türkiye’de toplam konutların ancak yüzde 5’ini oluşturuyor. Ve bunların önemli bir kısmı, TOKİ ile AKP’li müteahhitlerin ‘hasılat paylaşımı’ yoluyla gerçekleştirdikleri lüks konut projelerinin henüz satılamayan kısımlarını içeriyordu. Bir başka deyişle, hükümet, önceliği, konut-inşaat sektörü için genel bir canlanma yaratmaya ve ‘dar gelirli’ vatandaşın konut ihtiyacını karşılamaya değil, TOKİ ile bazı yandaş inşaat firmalarının acil ihtiyaçlarına vermiş oldu. Bu durum, beklentilerini daha yüksek tutmuş olan diğer AKP’li müteahhitlerin bile tepkisini çekti. Bir süredir ödeme güçlükleri yaşadığı bilinen ve son olarak konut taksitlerine yüzde 4 zam yapan TOKİ ise, hükümet tarafından zaten uzun zamandır koruma altına alınmıştı.

Elektronik ve beyaz eşyaya getirilen ÖTV indirimi de, hiç kuşkusuz sektörün tekelleri olan Vestel ve Arçelik-Beko gibi firmalara yaradı. Kendi markaları ile imalat yapmanın yanı sıra birçok yabancı markanın da Türkiye satışlarını yürüten bu firmalar, daha Şubat ayından itibaren “ÖTV ve KDV bizden” gibi kampanyalarla fiyatları aşağı çekmişlerdi. Bu ortamda hükümet, “Hayır, sizden değil bizden” diyerek, olaya müdahale etmiş oldu. Böylece, sektörde satışlar ortalama yüzde 30 arttı ve örneğin Vestel’in satışları kriz öncesi rakamlara yaklaştı. Bununla birlikte, bu, yalnızca stokların eritildiği ve tekellerin geçici bir nefes aldığı anlamına geliyor. Kriz öncesinde üretimin yüzde 80-90’ını dış piyasa ve özellikle de Avrupa pazarı için yapan beyaz eşya ve elektronik firmalarının ‘kurtuluşu’, dünya genelindeki ekonomik canlanmaya bağlı.

Bu noktada, kapitalist devletin içine düştüğü bir diğer önemli çelişki görünür hale geliyor. Son yıllarda Türkiye ekonomisinin dünya kapitalizmi ile entegrasyonu olağanüstü bir düzeye erişti. Örneğin, dış ticaret (ithalat+ihracat) rakamları Gayrisafi Milli Hasıla’nın yarısını geçti (TÜİK daha sonra GSMH büyüklüğünü ‘yukarı doğru revize ettiği’, yani şişirdiği için, dış ticaretin GSMH içindeki payı yüzde 40’lar civarına geriledi, oysa gerçekte daha yüksekti). Öte yandan, salt dış ticaret rakamları değil, (portföy yatırımı, doğrudan yatırım, kredi gibi) çeşitli biçimler altındaki sermaye giriş ve çıkışları da muazzam boyutlara ulaştı. Örnek olarak, kriz patlak verdiğinde Türkiye’de özel şirketlerin dış dünyaya borçları 200 milyar dolara yakındı. Böyle bir ortamda, sermayenin uluslararasılaşmasının olağanüstü hızlandığı bir durumda, krizi aşmak için getirilen ulusal ölçekli tedbirler, doğal olarak belirleyici bir etki yaratamıyor. Yalnızca, bazı sermaye kesimlerini ayakta tutmayı, bazılarını destekler görünmeyi ve fırsattan istifade ederek emekçileri daha da ezmeyi amaçlıyor.

Benzer bir durum, otomobil satışlarında ÖTV indirimi için de söz konusu. Bilindiği gibi, Türkiye’de otomobil üreten en büyük firmalar (Oyak-Renault, Toyota, Tofaş-Fiat, Ford Otosan), kriz öncesinde üretimlerinin yüzde 70-80 gibi bir kısmını dış pazarlar için yapıyorlardı. Kriz nedeniyle dış pazarlar aniden daralınca, sektörde, yaklaşık 150 bin civarında araç stoklarda birikmişti. Stokların eritilmesi için iç piyasanın geçici bir süre canlandırılması gerekiyordu ve ÖTV indirimi tam da bunu sağladı. İndirimin devreye girdiği Mart-Mayıs ayları içinde, Fiat 27.500, Renault 22 bin, Ford 21.500, Hyundai 18.600, Volkswagen 12 bin, Toyota 9.700, Peugeot 9.500, Opel 9.200, Honda ise 5 bin araç sattı. Toplamda, iç pazarda neredeyse 50 bin araç satan Koç grubu ve 22 bin araç satan Oyak-Renault, ÖTV indiriminden en fazla yararlanan sermaye grupları oldular. Buna karşılık, Toyota ve Honda gibi fazla stok tutmayan firmalar, indirimlerden yeterince yararlanamadılar. ÖTV indirimi yapılmasaydı, oto firmaları stoklarını eritmek için mecburen fiyat indirimlerine gideceklerdi. Ve ÖTV indirimi sayesinde, fiyat indiriminin maliyeti (ki, bir otomobilin fiyatı 25 bin TL olarak alınırsa, araç başına yaklaşık 5 bin TL’dir) kamu maliyesi tarafından karşılanmış oldu. Dahası, söz konusu firmalar, ÖTV indirimini fiyatlara birebir yansıtmayarak da ilave kârlar elde ettiler. İktisatçı Ercan Türkan’ın yaptığı bir araştırmaya göre, vergi indirimleri, otomobilde, Nisan ayında ancak yüzde 64 oranında fiyatlara yansıtılmıştı. Aynı ay içinde, vergi indiriminin beyaz eşya fiyatlarına yansıması da ancak yüzde 73’tü. Buna karşılık, mobilya ve bilgisayarda, vergi indirimlerini de aşan fiyat azalışları gerçekleşmişti. Kısacası, özellikle otomobil ve beyaz eşya firmaları, başta Koç grubu, Oyak, ithalatçı Doğuş, Zorlu (Vestel) gibi gruplar, ÖTV ve KDV indirimlerinden maksimum yarar sağlamış, ‘tüketiciyi’ bir kez daha kazıklamış oldular.

Göründüğü  kadarıyla, hükümetin ilk etapta getirdiği vergi indirimleri, üretim ve ticareti bir arada yürüten büyük holdinglere ciddi bir nefes alma olanağı yarattı. Kuşkusuz, bu olanak söz konusu şirketlerde çalışan işçilere tanınmadı. Örneğin, Tofaş, kriz döneminde (taşeronlarla birlikte) yaklaşık üç bin işçiyi işten çıkarmış, bin işçiye de ücretsiz izin vermişti. Bunun yanı sıra, hükümetin sermaye kesimine sağladığı bir diğer olanak, ‘kısa çalışma ödeneği’ oldu. Buna göre, kriz nedeniyle çalıştırılmayan işçilere, İşsizlik Sigortası Fonu’ndan üç ay süreyle 266 TL ile 533 TL arasında değişen bir ödenek sağlanmaktaydı. Sonraları altı ay daha uzatılan kısa çalışma ödeneğinden en fazla yarar sağlayanlar, yine otomobil firmaları oldu. Örneğin, Tofaş 3.600, Renault 4.600, Ford Otosan 6 bin işçi için ‘kısa çalışma ödeneği’ başvurusu yapmışlardı (Tofaş, daha sonra, başvurusunu geri çekti). Böylece, büyük otomotiv tekelleri, hem stoklarını eritmiş, hem de firmalarında çalışan uzman kadroları ellerinde tutmuş oldular.

Türkiye’de krize karşı alınan tedbirler içinde, 29 Mart seçimlerine kadar olan dönem, ‘birinci raund’ olarak nitelenebilir (ikinci raundu, seçim sonrasında açıklanan teşvik paketi oluşturuyor). Bu ilk raundun tartışmasız galipleri Koç ve Oyak grupları oldu. Koç grubu, tekel konumunda olduğu dört sektörün ikisinde (otomotiv ve elektronik/beyaz eşya) sırtındaki yükün önemli bir kısmını devlete yüklerken, diğer iki sektörde de (bankacılık ve enerji-petrol) kayda değer avantajlar elde etti (bunlara yazının ilerleyen bölümlerinde değineceğiz). Buna karşılık OYAK, birkaç cephede birden saldırıya geçti : (i) Erdemir ve İsdemir’de işçi ücretlerini yüzde 35 indirdi, (ii) otomotivde ÖTV indiriminden en çok yarar sağlayan gruplardan biri oldu, (iii) zor duruma düşen şirketleri satın almaya başladı, (iv) bir de son olarak, fazla göze çarpmayan bir biçimde, hükümetin yassı demir çelik ürünlerinde gümrük vergisini 8 puan arttırması ile büyük bir avantaj elde etti. Erdemir, 25 Haziran – 6 Temmuz arasında kademeli olarak, sıcak sac fiyatını 430 dolardan 500 dolara, soğuk sac fiyatını ise, 480 dolardan 550 dolara yükseltti. İç piyasanın yüzde 40’ını elinde tutan Erdemir, bu şekilde yeni bir vurgun daha gerçekleştirmiş oldu. Öte yandan, Erdemir’in yanı sıra, Borçelik’te ortağı Arcelor Mittal ile yassı sac üreten ve Erdemir’in toptan satışlarda öncelik verdiği Borusan gibi gruplar da, gümrük vergisinin ve fiyatların artışı sayesinde büyük bir vurgun gerçekleştirdiler. Zira, ilk elde 500-550 dolar olan fiyatlar, karaborsada 800 dolara kadar yükseldi. Böylece, demir çelik piyasasını elinde tutan Erdemir ve Borusan, perde arkasındaki uluslararası tekel Arcelor Mittal ile birlikte, krizi fırsata çevirmenin parlak bir örneğini sergilediler.

Yazının bundan sonraki bölümünde, krize karşı alınan diğer ‘tedbirleri’  ve Haziran ayı başında açıklanan ‘teşvik ve istihdam’  paketini ayrıntılı olarak ele alarak, krizi fırsata çeviren sermaye kesimlerini daha yakından sergilemeye çalışacağız.

Hatırlanacağı gibi, 29 Mart yerel seçimleri öncesinde hükümet bazı ürünlerde büyük oranlı ÖTV indirimlerine gitmiş, indirimler, özellikle otomotiv ve beyaz eşya tekellerine (Koç, Oyak, Doğuş, Zorlu) stoklarını eritme ve fiyatlarla oynayarak ilave kâr elde etme olanağı yaratmıştı. Yassı demir çelik ürünlerinde ithalat vergisinin arttırılması da, fiyatları yukarı çeken Erdemir (Oyak) ve Borusan gibi büyük imalatçılara yaramıştı. Ancak, esas ‘paket’ seçim sonrasına bırakılmıştı.

Haziran ayı  başında açıklanan yeni tedbirler paketi, üç eksene oturuyor: (i) yeni yatırım teşvik sistemi, (ii) istihdama yönelik program ve (iii) KOBİ’lere kredi garanti desteği. Bu eksenlere, sondan başlayarak, kısaca bakalım.

KOBİ’LERE KREDİ  GARANTİ DESTEĞİ

Yıllık cirosu 25 milyon TL’nin altında ve çalışan sayısı 250’den az olan işletmelerin bulacakları kredilerin üçte ikisine Hazine kefil oluyor. Buna göre, devletin KOBİ’lere kredi açması değil, kredi bulmalarını kolaylaştırması söz konusu. Kredi yine bankalar tarafından açılacak. Böylece Hazine, bankaların kredi geri dönüşlerinde yaşadıkları sorunlar için örtülü bir garanti getirmiş oluyor. Bilindiği gibi, son dönemde şirketler kesimine kredileri azaltan bankalar, geri dönüşü daha az sorun yaratan tüketici kredilerine yönelmişlerdi. Dolayısıyla, destek, KOBİ’lerin yanında asıl olarak bankalara getirilmiş gibi görünüyor.

İSTİHDAM PROGRAMI

Hükümetin ‘istihdamı teşvik etme’ adı altında son iki yıldır emeğe yönelik saldırıyı bir hayli şiddetlendirdiği biliniyor. Kamuoyuna ‘500 bin işsize iş sağlıyoruz’ diye lanse edilen yeni paket de, bu yönde ‘açılımlar’ getirdi. 120 bin işsize 6 aya kadar geçici iş, 100 bin lise mezunu gencin özel sektörde 6 aya kadar stajyer olarak çalıştırılması, 200 bin işsize meslek eğitimi, 10 bin kişiye ‘girişimcilik’ eğitimi gibi düzenlemeler öngören paket, işsizlik sorunu ile ciddi bir yüzleşmeyi kesinlikle içermediği gibi, bir yandan asgari ücreti fiilen ortadan kaldırarak, bir yandan da maliyetleri İşsizlik Sigortası Fonu’na yıkarak, burjuvazinin krizi fırsata çevirme becerisinin yeni bir örneğini sunuyor (ayrıntılı bir değerlendirme için Özgür Müftüoğlu’nun 207. sayıdaki makalesine bakılabilir). Bu örnekte de, desteğin işsizlere değil, burjuvaziye verildiği açıkça görülüyor.

YATIRIM TEŞVİK SİSTEMİ

Yeni yatırım teşvik sistemi, 2010 yılı sonuna kadar gerçekleştirilecek yeni yatırımlar için söz konusu. Bir başka deyişle, teşvik, hali hazırda zor durumda olan işletmelere değil, yeni yatırımlara veriliyor. Kriz ortamında yatırım yapabilecek durumda olan sermayeler, böylece ek bir desteğe kavuşuyor.

Yeni sistem, bölgesel, sektörel ve ölçeğe dayalı üçlü bir katmanlaşma öngörüyor. Türkiye coğrafyası dört bölgeye ayrılırken, 1. ve 2. bölgeleri ağırlıklı olarak Marmara ve Akdeniz, 3. ve 4. bölgeleri ise Doğu ve Güneydoğu ile İç Anadolu oluşturuyor. Sistem, yüzde 20 olan Kurumlar Vergisi’nin bölgeye ve sektöre göre yüzde 2-10 arasına çekilmesini, yüzde 30-70 arası değişen oranlarda yatırım katkılarını ve SSK işveren priminin 2 ila 7 yıl arasında değişen süreler için devlet tarafından karşılanmasını getiriyor. Yatırım kredileri için değişen oranlarda destek, makine-teçhizat alımlarında KDV ve gümrük vergisi muafiyeti ve yeni yatırımlara Hazine’den arazi tahsisi gibi ilave destekler de söz konusu. Kısacası, ‘girişimciler’ için fabrika kurma maliyetleri olağanüstü düş(ürül)müş durumda. Yeni yatırım maliyetlerinin büyük kısmı kamu kaynaklarınca karşılanıyor, yanitoplumsallaştırılıyor.

Sektörel bazda bakıldığında, 3. ve 4. bölgelerde emek yoğun, 1. ve 2. bölgelerde ise teknoloji yoğun yatırımlara daha fazla destek veriliyor. Nitekim tekstil tesislerinin 4. bölgeye taşınması için ek teşvikler getirilmiş (örneğin, taşınma masraflarını Hazine karşılıyor). Tekstil sektörünün doğuya kaydırılması yönünde çalışmalar yapıldığı, bölgesel asgari ücret talebinin de bu kapsamda gündeme getirildiği bilinmekteydi. Ayrıca, tekstilde son yıllarda yurtdışına (özellikle Mısır’a) ciddi miktarda sermaye göçü yaşanmıştı. Sanayi Bakanı, bu paketle, yeni tekstil yatırımlarını ülke içine geri çekmeyi amaçladıklarını açıkladı. “Türkiye Avrupa’nın, Kürt illeri de Türkiye’nin Çin’i olsun” fikri adım adım hayata geçiyor.

Yeni sistemin bir özelliği de büyük sermayeleri daha çok desteklemesi. Sistem, 12 sektördeki büyük proje yatırımlarına özel teşvikler getiriyor (kimyasal madde imalatı, rafine edilmiş petrol ürünleri, transit boru hattıyla taşımacılık, motorlu kara taşıtları imalatı, lokomotif-vagon imalatı, liman hizmetleri, elektronik, ilaç ve tıbbi aletler, hava taşıtları, makine imalat ve madencilik). ‘Büyük proje’ tanımının alt sınırı ise her bir sektör için farklılaşıyor. Doğal olarak, alt sınırların, büyük sermayelerle ve sermaye örgütleri ile yoğun bir istişare süreci sonucunda belirlenmiş olduğunu düşünmek gerekiyor. Örneğin, elektronikte 1 milyar TL’lik yatırımı, yalnızca Koç’un Arçelik-Beko’su ile Zorlu’nun Vestel’i yapabilecek durumda. Manisa ili 3. bölge kapsamına alındığına göre, Manisa Vestel tesislerinde (olasılıkla LCD televizyon üretimi için) büyük bir yatırım gerçekleşmek üzere diye düşünmek mümkün.

‘Büyük proje yatırımları’ tanımlamasında dikkat çeken bir diğer husus, özel olarak Çalık grubuna getirilen ayrıcalıklar. Örneğin, ‘transit boru hatları ile taşımacılık’ sektöründe yeni yatırım yapacak olan tek firma, Çalık grubu. Çalık, İtalyan ortağı ENI ile birlikte talip olduğu Samsun-Ceyhan petrol boru hattı projesini hükümetten ihalesiz olarak almıştı. İleride İsrail’e kadar uzatılması gündemde olan Samsun-Ceyhan hattı, petrolün yanı sıra doğalgaz ve su iletimini de sağlayacak biçimde tasarlanıyor. Türkiye, yalnızca doğu-batı ekseninde değil, aynı zamanda kuzey-güney ekseninde de ‘enerji koridoru’ haline getiriliyor.

Bilindiği gibi, boru hattı inşası teknolojik açıdan aslında hayli basit ve Türkiye’de 40-50 yıldır yapılan bir iş (örneğin, 1960’lı yılların başlarında 493 kilometrelik İskenderun-Batman ham petrol boru hattı inşa edilmişti). Böyle bir işin “yüksek teknoloji ve sermaye gerektiren, ülkemizin teknoloji ve Ar-Ge kapasitesini artıracak ve ülkemizi üretim yapısı açısından bir ileri aşamaya götürecek” projeler kapsamına alınması epey şaşırtıcı. Daha doğrusu, ‘Çalık faktörü’ dikkate alınmadığında şaşırtıcı olabilirdi.

Çalık grubunun büyük yatırım kapsamına giren bir diğer projesi ise, Ceyhan’da rafineri inşası. Doğan grubuna (Petrol Ofisi) verilmeyen rafineri izninin Çalık’a verilmesi, geçen yıl hükümetle Doğan grubu arasında yaşanan çatışmanın nedenlerinden biri olmuştu. Her ne kadar Çalık’ın rafineri ortağı Indian Oil kriz nedeniyle bu yatırımı şimdilik askıya aldığını açıklamış olsa da, Çalık’ın arkasındaki hükümet desteği, projenin gerçekleşme aşamasına geldiğini düşündürüyor.

AKP’NİN YILDIZI ÇALIK

Türkiye’de her siyasal iktidarın bazı sermayedarları/sermaye gruplarını özel olarak beslediği bilinen bir gerçek. Çalık da, AKP iktidarına en yakın sermaye gruplarından biri. O kadar yakın ki, Başbakan’ın damadı Berat Albayrak, 2007 yılında, henüz 29 yaşındayken Çalık grubuna CEO yapıldı. Aynı yıl içinde, Çalık grubu, TMSF’den Sabah-ATV medyasını satın aldı. Satış bedeli 1.1 milyar dolar olan Sabah-ATV için, Çalık’a kamu bankaları (Vakıfbank ve Halk Bankası) 750 milyon dolar kredi vermiş, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu bile kredilerde birçok usulsüzlük belirlemişti.

Çalık ailesi, 1930’lardan beri tekstil sektöründe. Malatya’da birkaç fabrikası var (Anateks, İpaş, Gap Tekstil). Aileden Ahmet Çalık, asıl olarak 1990’lı yıllarda, Türkmenistan yatırımları ile adını duyurdu. Bu dönemde bağımsızlığını yeni kazanan Türkmenistan’da, ‘Türkmenbaşı’ Saparmurat Niyazov devlet başkanıydı. Türkmenbaşı ile yakın ilişki kuran Çalık, bu ülkede tekstil bakanı yardımcılığı yaptı. Türkmen Tekstil Bakanlığı ile ortak olarak birkaç tane büyük fabrika kurdu. Grup, Türkiye ve Türkmenistan tesislerinde, ağırlıklı olarak denim kumaş (kot kumaşı) üretiyor ve Lee, Levi’s, Wrangler gibi büyük imalatçılara satıyor. Tekstilin yanı sıra, Çalık’ın Gap İnşaat adlı şirketi de, Türkmenistan’da birçok inşaat işi gerçekleştirdi. 2005-2006 yıllarında, Çalık, bu ülkede, yılda ortalama 750 milyon dolarlık inşaat işi yapmaktaydı.

1990’larda Türkmen bağlantıları ile büyüyen Çalık grubu, enerji sektörünü  gözüne kestirdi ve AKP döneminde, özelleştirilen Bursagaz ve Kayserigaz doğalgaz dağıtım şirketlerini aldı. Daha sonra, her iki şirketi de, Alman EWE’ye sattı. Ancak, enerji sektöründen çıkmadı ve petrol işkoluna yöneldi. Samsun-Ceyhan petrol boru hattı işinin yanında, birçok bölgede petrol sondaj çalışmaları başlattı, ayrıca Çalık Enerji Petrol adlı şirketi için akaryakıt dağıtım izni aldı. Dolayısıyla, Çalık, akaryakıt sektöründe petrol çıkarımından boru hattı taşımasına, rafinajdan dağıtıma kadar tüm halkaları birleştiren entegre bir yapı oluşturmak için harekete geçmiş durumda. Akaryakıt tekellerinin (Opet, Petrol Ofisi, Shell, Total, BP) diledikleri gibi fiyat belirlemelerine ses çıkarmayan EPDK’nın da birdenbire ‘tavan fiyat’ uygulamasına geçmesi, sektörde Çalık’a yer açmak için yapılmış bir girişim olarak yorumlanmıştı.

Son yıllarda, Çalık grubunun faaliyetini yoğunlaştırdığı bir diğer ülke, Arnavutluk. Çalık, bu ülkede, eskiden Kentbank’a ait olan ve TMSF’ye devredilen bir bankayı (BKT) satın aldı. Ayrıca, yine özelleştirilen Arnavutluk telekom şirketi Albtelekom’u ve GSM operatörü Eagle Mobile adlı şirketi Vakıfbank kredisi ile ele geçirdi. Kuşkusuz, Arnavutluk küçük bir ülke, ama bu ülkede, ikinci en büyük bankaya, ulusal telekom şirketine ve bir GSM operatörüne sahip olan Çalık, hayli etkili bir konuma sahip.

Çalık örneği birkaç açıdan ilginç. Uzun yıllar tekstil sektöründe faaliyet göstermiş olan bir sermaye grubu, politik ilişkileri sayesinde hızla yeni sektörlere (bankacılık, telekom, medya, enerji) uzanıyor. Öte yandan, AKP’nin, Koç, Oyak, Zorlu gibi büyük sermaye gruplarının taleplerini hemen her zaman karşılamakla birlikte, kendisine yakın bir gruba özel destekler sağladığı da görülebiliyor. Kriz, bu tarz özel destekler için uygun bir ortam yaratıyor. Son olarak, Çalık’ın Arnavutluk ve Türkmenistan’da elde ettiği konum, Türkiye kapitalizminin ‘emperyal’ kapasitesini sergiliyor. Türkiye’nin büyük burjuvazisi, üç bölgeyi, Ortadoğu’yu, Balkanlar’ı ve Kafkasya ile Orta Asya’yı kendi hinterlandına dönüştürmek için uğraşıyor. Bunu, elbette ki, bağımsız bir güç olarak değil, daha ziyade ‘taşeron’ denilebilecek bir biçimde yapıyor.

Bununla birlikte, kriz, Türkiye ekonomisini birçok ülkeden daha fazla etkilemiş durumda. Emperyal ‘açılımlar’, derinleşen kriz ortamında hayata geçiriliyor. Dolayısıyla, her adım, ekonomik ve siyasi boyutları birbirinden ayırt etmenin zor olduğu kaygan bir zeminde atılıyor. Yakın dönem Türkiye ekonomisindeki dönüşümlere kısaca bakarak, gidişatın nereye doğru olduğunu ve krizin muhtemel etkilerini öngörmeye çalışabiliriz.

‘DIŞA AÇILMA’ VE KRİZ

1989-2001 arasında Türkiye ekonomisi, uzun vadede sürdürülemez nitelikte olduğunu herkesin az çok bildiği bir işleyişe dayanmaktaydı. Finans kesiminin altın çağı olan bu dönemde, bankalar dünya piyasalarından topladıkları para-sermayeyi devlete yüksek faizle borç olarak veriyor; devlet iç borçları şişerken, bankaların elinde muazzam miktarda artı değer birikiyordu. Fırsatı kaçırmak istemeyen büyük sermaye grupları, bankacılık sektörüne adeta akın ettiler ve her biri en az bir bankaya sahip oldu. Bu mekanizmanın son durağı 2001 kriziydi. Büyük bir tasfiye süreci ile verimsiz sermayeler elendi ve kısa sürede, Derviş yasaları ile yeni dönemin kuralları oluşturuldu. Bir sonraki dönem olan 2002-2008 arası yıllarda, dünya genelindeki ‘likidite bolluğu’nun da rüzgarı sayesinde, ’90’larda finansal alanda elde edilen birikim, üretken yatırımlara, sanayi sektörlerine kaydırıldı. Büyük sermaye grupları, banka satmaya ve (yurtiçinde ve yurtdışında) şirket ya da gayrimenkul satın almaya yöneldiler. Birleşme ve satın almaların yaygınlaşmasıyla, hemen tüm sektörlerde konsolidasyon yaşandı. Sürecin bir ayağını da, AKP hükümetinin hızlandırdığı büyük özelleştirmeler oluşturdu. Tüpraş, Erdemir, Petkim, Türk Telekom gibi özelleştirmelerle, büyük sermaye tekelci gücünü pekiştirdi ve yeni birikim alanları elde etti.

1989-2001 ve 2002-2008 dönemleri, sermaye birikiminin genel çerçevesinde kırılma ve dönüşümlerle ayırt edilebiliyor. Kabaca, birinci dönemde para-sermayenin, ikinci dönemde ise üretken sermayenin öne çıktığı söylenebilir. Bununla birlikte, her iki dönem arasında belirgin ve birbiri ile bağlantılı süreklilikler de mevcuttu. Nitekim Türkiye kapitalizminin dünya kapitalizmi ile bütünleşmesi, yıldan yıla derinleşti. Türkiye kökenli sermayenin dış pazarlara açılma sürecine baktığımızda, ana hatları ile, 1980’lerde ağırlıklı olarak dış ticaret (ihracat) üzerinden ilerleyen ‘dışa açılma’ sürecinin, 1990’larda finans ve 2000’li yıllarda üretim alanlarına uzanarak yeni boyutlar kazandığını görmekteyiz. Türkiye burjuvazisi, dünyanın dört bir yanında, ama ağırlıklı olarak yakın coğrafyalarda, yani SSCB’nin dağılması ile oluşan Kafkas ve Orta Asya ülkelerinde, Balkanlar’da ve Ortadoğu’da gerçekleştirdiği yatırımlarla uluslararası pazarlara yayıldı. Buna eşlik eden bağlantılı süreç ise, emekçiler üzerindeki baskının giderek şiddetlenmesiydi. Türkiye burjuvazisi, dışa açıldıkça, emekçileri daha fazla ezmeye yöneldi. Dünya pazarlarında yer alabilmek için, uzun çalışma saatlerini, esnek çalışmayı, düşük ücretleri, köle ticaretini kural haline getirdi. Birbiri ardına çıkartılan her emek karşıtı yasa, sermayenin daha ileri talepleri için zemin yarattı. Öyle görünüyor ki, sıra, kıdem tazminatının kaldırılmasına ve bölgesel asgari ücretin yasallık kazanmasına gelmiş durumda.

Şimdilerde yaşananlar, 2002-2008 arası dönemde ana çizgileriyle geçerli olan çerçevenin ömrünü tamamladığı anlamına geliyor. Dünya genelinde, 2002-2007 arası dönemi karakterize eden kredi bolluğunun en azından birkaç yıl için sona erdiği kesin. 1990’lardan itibaren finans alanında oluşturulan ve kredilerde muazzam bir genişlemeye yol açan araçlar (hedge fonlar, türev araçlar, ‘toksik’ kağıtlar, vergi cennetleri vb.), yeni düzenlemelere tabi tutuluyor. Bir anlamda, sistemin kalbi olan finansal sektör yeniden yapılanacak ve şu an için elde herhangi bir reçete bulunmuyor. Dünya kapitalizminin 1970’lerin başlarında yaşadığı büyük krizin ardından neoliberal politikalara yönelişinin neredeyse on yıl sürdüğü hatırlanırsa, önümüzde el yordamıyla ilerlenecek ve deneme-yanılmalarla şekillenecek bir dönemin açıldığı tahmin edilebilir. Arayışların ne kadar süreceği elbette ki belli değil, ama burjuvazi, en az birkaç yıllık bir geçiş sürecine hazırlanıyor. Söz konusu geçiş, büyük olasılıkla, bazılarının beklediği türde devletçi bir ekonomiye ve ‘refah devleti’ne değil, daha dizginsiz bir ‘küreselleşme’ye doğru olacaktır. Zira belirli bir büyüklüğe ulaşan, uluslararası düzleme sıçrayan sermayelerin bundan geri adım atmaları beklenemez.

Örneğin, son on yılda yeni kapasitelerle başta Avrupa pazarı olmak üzere dünya geneline ihracat için yapılanan ve üretimi de uluslararası düzeye taşıyarak yurtdışında fabrikalar kuran Türkiye kökenli büyük gruplar (Koç, Sabancı, Şişecam, Eczacıbaşı, Anadolu grubu, Zorlu vb.), bir süre için iç pazara ağırlık verseler de, herhalde uzun vadede dış pazarlardan vazgeçmek lüksüne sahip değiller. Sermaye birikiminin bir sonucu olan sürekli büyüme zorunluluğu, bireysel sermayeleri, büyümek ya da yok olmak ikilemi ile karşı karşıya getiriyor. 1980’lerden itibaren ‘dışa açılan’, daha doğrusu, sermayenin uluslararasılaşma sürecinde daha ileri bir düzeye sıçrayan Türkiye kapitalizmi, bazı dönemlerde geçici olarak iç pazara dönse de, uzun vadede uluslararası entegrasyonu sürekli olarak arttırmak durumunda ve isteğinde oldu. Örneğin, 1970’lerden itibaren yurtdışı taahhüt işleriyle büyüyen Türkiye kökenli inşaat firmaları, petrol fiyatlarının düşmesi nedeniyle Ortadoğu’da projeler yavaşladığında, 1980’lerde, birkaç yıl boyunca, Türkiye içinde hız verilen büyük altyapı projelerine yönelmişlerdi. SSCB’nin dağılmasını izleyen süreçte, büyük inşaat firmaları, hızla Rusya ve Orta Asya pazarına girdiler. Yine, 1989 Bahar Eylemleri’nin ardından açılan iki yıllık dönemde, Türkiye işçi sınıfı büyük bir mücadele ile ücretlerde ve diğer sosyal haklarda çeşitli kazanımlar elde ettiğinde, iç pazarın canlanması, burjuvaziyi, 1990’ların ilk yarısında yine birkaç yıllığına yurtiçine ağırlık vermeye itmişti. Bununla birlikte, bu tür içe dönme yılları, yalnızca geçici evreler olarak kaldı. Şimdi yaşanan, olasılıkla, çok daha kısa sürecek bir geri çekilme dönemi. Zira, Türkiye krizden en fazla etkilenen ülkelerden biri olduğu için, diğer ülkelere kıyasla iç pazarı daha şiddetli bir daralma ile karşılaştı. Ayrıca, uluslararası pazarlar, ne kadar daralmış olsalar da, toplamda iç pazarla kıyaslanamayacak ölçüde büyük olanaklar sunuyorlar. Öte yandan, birikim sürecindeki her geri çekilmenin yeni bir sıçramanın zeminini oluşturduğu da görülüyor. Sermaye birikimi sınıf mücadelesi dolayımından geçerek şekillendiği için, emek hareketinin bu dönemdeki stratejilerini son derece bilinçli oluşturması hayati önem taşıyor.

Kriz sonrası  konjonktüre dair bir diğer ipucunu, bizzat krizin yarattığı çelişkili etkilerde görebiliyoruz. Hatırlanacağı gibi, OYAK, krize büyük bir nakit birikimi ile girdiğini ve dünya genelinde satın almak için şirket aramaya başladığını açıklamıştı. Yine, Ülker grubu dünyaca ünlü Godiva çikolata firmasını 2007 yılı sonunda satın alırken, henüz büyük bir kriz biçiminde patlak vermemiş olan, ama kendisini hissettirmeye başlayan finansal daralma, diğer alıcıların çekilmesine ve meydanın Ülker’e kalmasına yol açmıştı. ‘İslami sermaye’ olarak bilinen Ülker, son yıllarda birbiri ardına satın aldığı şirketlerle, gıda sektörünün hemen tüm alt kollarında (süt ürünleri, margarin, hazır gıda, meşrubat, hazır kahve vb.) tekelleşen dev bir gruba dönüştü. Yine aynı dönemde, 2000’li yıllarda, birçok ülkede (Kazakistan, Özbekistan, Romanya, Ukrayna, Cezayir, İran, S. Arabistan, Mısır) fabrikalar kurarak, uluslararası ölçeğe sıçradı.

Öte yandan, yalnızca bu küresel krizde değil, Türkiye’de patlak veren 2001 krizinde de, Türkiye kökenli tekellerin dünya genelinde şirket avına çıktıkları görülmüştü. Örneğin Koç grubu, 2001 krizinin fırtınalı günlerinde, Fransa’nın en büyük beyaz eşya üreticisi olan, ancak o dönemde ödeme zorlukları yaşayan Moulinex grubunu satın almak için teklif veren beş şirketten biriydi. Her ne kadar Moulinex’i alamasa da, Koç, 2000’li yıllarda, Avrupa genelinde birçok işletmeyi ele geçirdi ve pazar payını hızla arttırdı.

Kısacası, Türkiye kapitalizminin son yirmi-otuz yılda yaşadığı hızlı  uluslararasılaşma, krizle birlikte ve kriz sonrasında olasılıkla daha da hızlanacak ve derinlik kazanacaktır. Krizle mücadele için (Türkiye’den ziyade ABD ve Avrupa’da) devreye sokulan ‘Keynesyen’ tedbirlerin emekçiler açısından için kazanım anlamına geldiğini ya da kalıcı olacağını düşünmek için herhangi bir neden bulunmuyor. Kapitalizm, emekçi sınıfa önümüzdeki dönemde daha fazla kölelikten başka bir şey vaat etmiyor.

Bir sonraki sayıda, Türkiye’de bankaların kriz performanslarını inceleyerek konuya devam edeceğiz.

Türkiye’de kriz ortamından nemalanan ya da krizi fırsata dönüştüren sermayeleri ele alırken bankalar için ayrı bir sayfa açmak gerekiyor. Gerçekten de Türkiye’de bankalar, sanki genel bir kriz yokmuş gibi, kârlarını  büyük ölçüde arttırdılar: 2009 yılı Haziran ayı itibariyle bankacılık sektörünün toplam kârı, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 32.6 artarak, 11 milyar TL düzeyine ulaştı. Kapitalist dünyada birbiri ardına banka iflasları yaşanmasına ve kriz öncelikle finansal alanda başlamasına rağmen, Türkiye coğrafyasında bankalar bu durumdan pek fazla etkilenmemiş görünüyorlar.

Okumaya devam et “Kriz vurguncuları – 4”