Anti – Dühring

Engels’in ölümsüz yapıtı olmasaydı, bugün Dühring adını dünyada kaç kişi bilecekti acaba? Çürütülmüş teorik temeli ve yapıtlarıyla birlikte, Alman sosyalist hareketinin bir döneminin bu “yıldızı parlak” kişiliği; şimdi Marksizm karşısında aldığı tarihsel yenilgi ile belleklerimizde yaşıyor.
Anti-Dühring’in önemini anlayabilmek için, yazıldığı siyasal koşulları iyi bilmek gerekiyor.
Bilindiği gibi, Almanya’da devrimci hareketin başlangıç noktası 1848 Devrimidir. Mutlakıyet rejimine son vermek için ayağa kalkan kitleler, burjuvazinin ihaneti ile yenilmişlerdi. Ve artık bundan böyle işçilere karşı var olan cephenin bir kutbunda salt feodalite değil; işçi sınıfına karşı her türden gericilikle birleşmiş olan burjuvazi de açıkça yerini almıştı.
1848 Devriminde işçiler; tıpkı aynı yılın Haziran’ında barikatlarda yiğitçe çarpışıp yenilen Fransız sınıf kardeşleri gibi coşku, kendiliğindencilik ve teorik perspektif yoksunluğu ile yerlerini almışlardı. Kaderleri de, bu yüzden, aynı oldu. Komünist Manifesto’nun henüz yeni yayınlanmış olması (Şubat 1848) ve Komünistler Birliği’nin henüz bir kesim üzerinde etkili olması; devrimde proletaryanın kendi bağımsız bayrağını yükseltmesini engellemişti. Alman proletaryasının, henüz, gerçek bir sanayi proletaryası olarak gelişmemişliği, köylü-esnaf konumu da, bu sonuçta önemli bir yer tutuyordu.
1850-1870 yılları arası, Almanya’nın tarımsal bir ülkeden, dünyanın en gelişmiş sanayi ülkelerinden biri durumuna dönüştüğü yıllardır. Bu sınaî gelişme, bağrında her türlü baskı ve zorbalığı geliştirerek gerçekleşmiştir. Toplumda proleterleşme süreci yoğunlaşırken; işgünü uzar, ücretler düşer, kadın ve çocuk emeğinin sömürülmesi korkunç boyutlara varır. Buna karşılık sen ar ve her türden mesleki örgütlenme yasaktır. Prusya mutlakıyetçiliği, 1852 Yargılamaları ile Almanya’da komünist örgütlenmeye etkisini yıllarca sürdürecek bir darbe vurmuştur.
23 Mayıs 1863te Leipzig’de toplanan Alman Emekçileri Genel Birliği, Alman işçi hareketinde bir dönüm noktasıdır. Lasalle önderliğinde kurulan bu parti, sınıfın önüne iki temel hedef koyuyordu: Birincisi tek dereceli ve gizli oyla seçilmiş bir parlamentonun kurulması (ki tu talep, burjuva demokrasisinin sınırlarından taşmayan bir taleptir); ikinci olarak devlet yardımı üç üretim kooperatiflerinin örgütlenmesiydi. Bu talep, açıkça, devleti sınıflar üstü gören oportünist bir görüşü yansıtıyordu. Ayrıca, Parti’de kendisini olağanüstü yetkilerle donatmış olan Lasalle, sınıfın sorunlarını, kendisinin Bismarck ile görüşerek çözeceğini söylüyor, sınıfı kendi örgütlediği yönetici komitenin emrindeki bir sürü gibi düşünüyordu.
Doğaldır ki, işçiler bu partiye sıcak bakmadılar ve Parti süreç içinde büyük üye kaybına uğradı. İşçiler, Lasalle’cı partide değil, kendi oluşturdukları sendika ve derneklerde örgütlendiler.
İşçilerin iteklemesi ve sürece müdahale gereksiniminin artması ile Bebel ve Liebnecht gibi
önderler 7-8 Ağustos 1869’da gerçekleştirilen Eisenach Kongresi ile gerçek bir işçi sınıfı partisi yolunda ilk adımı attılar. Lasalle’cı etkilenmelerine karşın, parti programı, Enternasyonal Tüzüğü’nden esinlenerek hazırlanmıştı ve Marx’la Engels bu partinin kuruluşunu olumladılar.
Gitgide gerileyen Lasalle’cı akım, yok oluşunu önleyebilmek için Parti’ye birlik çağrısı yaptılar, ve bu temelde 1875 Mayıs’ında Gotha Kongresi toplandı.
Kongre, umulanın aksine, kabul ettiği teorik platformuyla Lasalle’cı görüşün egemenlik kazandığı bir organa dönüştü. Pratiğin cesur savaşçıları ve önderleri, teorik gerilikleri ile Lasalle’cı oportünizme teslim oldular.
Komünistlerin teorik geriliği, her zaman için oportünistlerin eline güçlü bir silah vermiştir. Bu kez de öyle olmuştu. Marx ve Engels, Gotha Programını şiddetle eleştirirler. Paris Komünü’nün dersleri ışığında proletarya diktatörlüğü ve kapitalizmden komünizme geçiş konularındaki düşüncelerini sistemli bir şekilde ortaya koyarlar.
Teorik ve felsefi yetkinliğin önemi, hemen ardından bir kez daha bütün çıplaklığı ile kendini ortaya koyar. 1876 sonrasında ortaya Eugen Dühring çıkar. Bebel, Liebnecht dahil, birçok önemli önderi peşine takabilecek “yepyeni” ve “bilimsel”(!) teorileri ile sahnede yerine alır.
Bay Dühring, 1865’ten beri Berlin Üniversitesi’nde Privat-Dozent’tir. (Alman Üniversitelerinde kürsü sahibi olmayan öğretim görevlilerine verilen ad) Başlangıçta burjuva pozitivist formasyonda ve Bismarck’la içli dışlı olan Dühring, beklentileri ve profesör olma umudu gerçekleşmeyince, birden düzenden kopar (!) ve sosyalist olduğunu açıklar. Paris Komünü’ne sahip akar. Derslerinde devrimci şairlerin şiirlerini okumaya başlar. Coşkulu ve karizmatik yapısı, kısa zamanda genç aydın çevrelerde olduğu gibi; sosyalist işçi çevrelerinde de etkisini gösterir. “En köktenci bilim adına konuşan” bu “devrimci radikal” kişilik, döneminin önderleri üzerinde hızlı bir çekim merkezi oluşturur. Hegel diyalektiğinin eleştirisi ile başlayan ve ustaca gizlenen oportünist görüşleri Marx’a sahip çıkar gibi görünür. Marksizm’i revize eden ve çarpıtan bir dizi görüşlerin peş peşe sıralanmasıyla sürer. Dönemin en ünlü işçi sınıfı önderleri olan Bernstein, Most, Fritsche. Bebel ve Liebnecht, onun yapıtlarını “Marx’ın Kapital’inden sonra, yaşadığımız çağın iktisat alanında ürettiği en iyi şeyler arasında” sayarlar. Liebnecht’in yönettiği Parti’nin resmi yayın organı Volksstaat’ın sayfaları, onun gerici ve idealist sosyalizm anlayışının propaganda aygıtına dönüşür.
Marx ve Engels’in uyarılarına rağmen, Parti önderliği, onun görüşlerinin anti-diyalektik ve oportünist özünü kavrayamazlar. “Sol saflarda” bir Dühring hayranlığı bünyeyi sarmalamaktadır.
Dühring’in 1875’e kadar Marx’a sahip çıkar havasında tezgahladığı oportünist görüşleri, 2 Mart 1875’te Volksstaat’ta yayınlanan, “Ekonomi Politik ve Sosyalizmin EleştirelTarihi” adlı yapıtından, Paris Komünü ile ilgili olan kısmında çarpıtarak açıkça Marx’a saldırması ile yeni bir aşamaya girdi. Başta Liebnecht, Marksizm’e bağlı kesimler, artık yavaş yavaş Engels’in eleştirilerinin haklılığını kavramaya bağlamışlar; Dühring’in defterini dürmesi için Engels’e sık sık yazar olmuşlardı.
1876 Basında, Dühring’in zararlı etkilerini anlatan birçok mektup Engels’in eline geçince, Engels, sonunda bu “ekşi elma”yı ısırmaya karar verdi. Anti-Dühring’in yazılması iki yıldan fazla bir zaman aldı. Yapıt 1878 Ocak’ından Temmuz’una değin parti yayınında bölüm bölüm yayınlandı. Daha yayınlanmaya başlar başlamaz Dühring’in prestiji sarsılmaya başlamıştı. Böylece, teorinin ve sağlam bir teorik temelin önemi bir kez daha ortaya çıkıyor: Anti-Dühring, partiyi üstün bir teorik bağla yeniden doğru rotasına yöneltiyor, kadroları birbirine bağlıyordu.
Dühring, Carey’i övmek için “Carey, Ekonomi Politik ve Toplumsal Bilimleri Altüst Ediyor” adlı bir yazı kaleme almıştı. Engels, hem buna nazire olsun diye, hem de Dühring’le inceden alay etmek için yapıtına; “Bay Eugen Dühring Bilimi Altüst Ediyor” adını veriyordu. Ancak bu kez “altüst” etmek “canına okumak” anlamında bir olumsuzlamadır.
Dühring’in metafizik özünü açığa çıkaran bu yapıt, aynı zamanda bilimsel sosyalizmin ilk kapsamlı derlemesi niteliğindedir. Bu yüzden Dühring’e verilen yanıtların çok üzerinde bir teorik ve felsefi niteliğe sahiptir. Lenin, Anti-Dühring’in “felsefe, doğa ve toplum bilimleri alanındaki çok önemli sorunları çözümlediği”ni yazarken, bu noktaya parmak basmaktadır.
Marx, yapıtı konusunda Engels’e elinden gelen yardımı yapar. “Ekonomi Politik” başlıklı ikinci kısmın yazımı esas olarak Marx’ın kaleminden çıkmıştır.
Almanya’nın o günkü teorik ve felsefi düzey düşüklüğünde, Engels’in yapıtına birinci bölüm olarak “Felsefe”yi seçmiş olması ilginç ve düşündürücüdür. Bunu bilerek yapmıştır ve okuyucusunu en zor alandan kavrayarak kendi düzeyine yükseltmek ister. Evren, doğa, düşünce, bilinç ve sınıflar mücadelesi alanlarına materyalist bir ayna tutarak bir yandan felsefenin idealist kabuğunu kırar, onu, diyalektik materyalizmin bir bileşeni olan kendi olması gereken yerine oturtur; diğer yandan da mekanik materyalizmin ve pozitivizmin idealist özünü ortaya çıkarır ve yargılar. Toplumsal gelişme ile düşünsel gelişmenin diyalektik bağını çürütülemez bir şekilde ortaya serer. Dühring ve yandaşlarının kibirli teorileri, Engels’in açık ve anlaşılır anlatım tarzı ile tuzla buz olur.
Evren Şeması, Doğa Felsefesi / Uzay ve Zaman, Organik Dünya, Ahlak ve Hukuk / Ölümsüz Doğruluklar, Ahlak Ve Hukuk / Eşitlik, Ahlak ve Hukuk / Özgürlük ve Zorunluluk, Diyalektik / Nicelik ve Nitelik, Diyalektik / Yadsımanın Yadsınması başlıklı “Felsefe” konulu birinci bölümde materyalist felsefenin mükemmel bir anlatımı vardır. Özellikle “Özgürlük ve Zorunluluk” üzerine ortaya koydukları ile bugün de her türden liberal özgürlük anlayışlarının karşısında önemli bir barikat durumundadır.
İkinci kısım, “Ekonomi Politik” başlığını taşır. Konu ve Yöntem, Zor Teorisi I, Zor Teorisi II, Zor Teorisi III, Değer Teorisi, Yalın Emek Ve Bileşik Emek, Sermaye ve Artı-Değer I, Sermaye ve Artı-Değer II, Doğal İktisat Yasaları / Toprak Rantı, Eleştirel Tarih üzerine bölümlerinden oluşur. Kapital’in temel ekseninde Dühring’le tartışan Engels; bir bütün olarak insanlığın sınıf mücadelelerinin tarihine de ışık tutar. Burjuva demokratik devrimlerinin gelişimi, mülkiyet ve paylaşım ilişkilerine değinerek toplumun zorunlu dönüşüm yasalarını işler. Dühring ve Dühringvari küçük-burjuva teorisyenlerin aslında kapitalizmin özüne değil, “kötü yönlerine” düşman olduklarını belgeleriyle ortaya koyar.
Üçüncü kısım olan “Sosyalizm”de Tarihsel Bilgiler, Teorik Bilgiler, Üretim, Bölüşüm, Devlet-Aile-Eğitim bölümleri vardır. Bu bölümlerde komünist Manifesto ve Komünizmin ilkeleri ile başlayan teorik önermelerin, 1848-1850 devrimleri ve 1871 Paris Komünü ışığında daha da derinleştirilmiş bir derlemesini görüyoruz. Bu bölümde de yine Dühring’in “karşı olduğu” kapitalizmi nasıl kutsadığını görürüz.
Son bölüm olan “Anti-Dühring İçin Elyazmaları” kısmı ise, Dühring’in çeşitli yapıtlardan alıntılar ve bu konularda Engels’in tuttuğu notlardan oluşur. Ciddi bir araştırma çalışması için örnek bir kısımdır.
Anti-Dühring günümüzde iki açıdan önemini koruyor: Birinci olarak, sosyalizmin tarihi boyunca yazılmış ilk ve günümüzde de önemini koruyan en yetkin felsefi ve teorik yapıtlardan biri olması ile.
İkinci olarak da Dühring örneğinde gördüğümüz gibi, sağlam bir Marksist birikimin olmadığı koşullarda, oportünizmin kaçınılmaz gelişiminin engellenemeyeceği; salt yürekli ve inançlı olmanın doğru bir siyasal hatta yer almaya yetmeyeceği gerçeği ile.
Ülkemiz tarihinin Dühringleri az mı sizce?

(Anti-Dühring, F. Engels, Sol Yayınları Çeviren: Kenan Somer)

Nisan 1993

Yorumlar kapatıldı.

Özgürlük Dünyası 2022

Yukarı ↑