Bütün belirtiler işçi ve emekçi sınıflar hareketinin yeni bir kabarışın eşiğinde olduğunu gösteriyor. Ama yaşanan günlerin özelliği sadece bir “eşikte” olmaktan ibaret değil. Son bir kaç günde ortaya çıkan olgular, sistemin, kurumlarının ve bu kurumlardaki kişilerin rollerini çok çarpıcı bir biçimde ortaya çıkarmış bulunuyor.
Özelleştirme Yasası nihayet Meclis’ten geçti. Cumhurbaşkanı tarafından da imzalanarak yürürlüğe girdi. Bütün özelleştirmeciler pürneşe. Kimine göre “60 milyar dolarlık” görülmemiş yeni bir kaynak yaratıldı, kimine göre “son sosyalist devlet yıkıldı”, kimine göre ise bir “ekonomik devrim yasası” çıkarıldı.
Kuşkusuz yasanın çıkarılması sermaye ve onun temsilcileri için önemli bir başarıdır, sermaye ve hükümet işçi ve emekçilere saldırmak için oldukça önemli bir mevzi kazanmışlardır. Ama yasanın çıkmış olması demek, artık özelleştirmenin önündeki tüm engellerin kalkmış olduğu anlamına gelmiyor. Tersine bütün dünyadaki özelleştirme deneyimlerinde de görüldüğü gibi özelleştirme girişimlerinin önündeki asıl engel, parlamentolardaki burjuva klikler arasındaki çekişme değil, işçi sınıfı ve emekçi sınıfların direnişleri olmuştur. İşçi ve emekçi yığınların direnişi kırılmadan özelleştirmeleri gerçekleştirmek daha doğrusu özeleştirmeden beklenen sonuçları elde etmek hiçbir ülkede olanaklı olmamıştır. Bu nedenledir ki; özelleştirmelerde ne kadar ileri gidilebileceğini, hedeflenen sonucu alıp almayacaklarını, mücadelenin bundan sonraki seyri belirleyecektir. Sorunun bu yanına bu yazının son bölümünde tekrar döneceğiz. Ancak burada, öncelikle Özelleştirme Yasası’nın çıkarılması sürecinde yaşananlar ve ortaya çıkan olgular mücadelenin bundan sonraki seyrinde önemli olacaktır. Bugün olup bitenleri anlamak için son bir kaç yılda olanları anımsamak ilginç olacaktır.
Türkiye’de özelleştirmenin ilk gündeme gelmesi, İngiltere’de Thatcherizm rüzgârlarının estiği 1970’lerin ikinci yarısındadır. Bu yıllarda sadece büyük sermayenin bir kesimi ile bunların ideologları KİT’lerin özelleştirmesini savunuyorlardı. Ama bu kesim öylesine dardı ki; sermayenin bir dediğini iki etmeyen 12 Eylülcüler bile özelleştirmeyle ilgili sermaye çevrelerinden gelen istemlere pek kulak asmadılar.
12 Eylül sonrasında ANAP’ın iktidara gelmesiyle birlikte, özelleştirme ekonomik olmaktan çok, ideolojik bir motif olarak yeniden gündemin başına getirilip işlenmeye başlandı. Her derde deva bir özelleştirme edebiyatı yapıldı, ama ANAP’ın meclisteki mutlak çoğunluğuna rağmen bir Özelleştirme Yasası çıkarılarak başlıca KİT’lerin özelleştirilmesine ilişkin ciddi hiçbir adım atılmadı. Ancak SB’de Gorbaçovcular’ın işbaşına gelmesi ve uluslararası planda büyük bir anti-sosyalist kampanya örgütlenmesine paralel olarak özelleştirme, konusunda sermaye cephesinde somut adımlar atılması için çabalar başladı. 1992’de sadece ANAP’ın programının başında yazılan özelleştirme geçen iki yıl içinde tüm düzen partilerinin programının başına yazıldı. Sadece partiler değil, sendikalar da son bir kaç yıl içinde açık ya da gizli özelleştirmeci haline geldiler.
Sürece biraz daha yakından bakıldığında son birkaç yıl içindeki hızlı değişimin nedenleri daha açık görülür.
Örneğin, 1990 yılında ANAP dışındaki hemen bütün siyasi partiler, Türk-İş danışmanları, üniversitelerdeki ve gazete köşelerindeki tüm sosyal-demokrat, demokrat ve ilerici bilim adamları, aydınlar, kısacası bir avuç sermaye yanlısı aşırı liberal ekonomist ile sonradan ikinci cumhuriyetçi olacak bir kaç eski Marksist dışında herkes özelleştirmeye karşıydı. DYP’yi gizli özelleştirmeci olarak bu listenin dışına çıkarırsak, geriye kalan parti, sendika ve aydın çevreler, 1990’da, “özelleştirmeye hayır” diyorlardı. Ama aradan 2-3 yıl geçtikten sonra SHP, CHP gibi kendilerini öteki partilerden ayırmak için devletçilik ve KİT’leri kurmuş olmakla övünen partiler de dahil tüm burjuva partileri, özelleştirmede ANAP’ı da sollayıp özelleştirmeye “damga vurmayı” amaçlar hale gelmişlerdir. Örneğin SHP Genel Başkanı Murat Karayalçın, parti içindeki özelleştirmeye biraz hor bakan azınlığı, “özelleştirmeye DYP’nin tek başına sahip çıkmasının parti için kayıp olacağı” biçiminde eleştirmesi, SHP ve öteki sosyal-demokratların geldiği yeri göstermesi bakımından ilginçtir. Daha bir yıl önce “özelleştirmeye Hayır panelleri düzenleyen, işçilerin önünde özelleştirme aleyhinde konuşma yapan sendikacılar; bugün “özelleştirmeye kamu bankalarından başlansın”, “stratejik olan işyerlerinde özelleştirme yapılmasın” gibi özelleştirmeye çanak tutan bir tutum benimser duruma gelmişlerdir. Dahası, geçtiğimiz yaz aylarında, “Özelleştirme Yasası Meclis’e geldiğinde Meclis’i ablukaya alıp yasayı engelleyeceğiz” diyen Türk-İş’in en büyük ağalan özelleştirme Meclis’ten geçerken yasak savma babından da olsa, bir demeç verme zahmetine katlanmamışlardır.
Bu duruma nasıl gelindiği önemlidir, ama öncelikle burjuvazinin ve hükümetlerin amacına kısaca değinmekte yarar var: İngiltere, Arjantin, Meksika, Brezilya, Şili ve öteki ülkelerdeki deneyleri değerlendiren uluslararası burjuvazinin ideologları, Türkiye’deki özelleştirme yanlılarına şu öğüdü veriyordu: “Ne yapıp edin sendikaları, öteki emekçi yığın örgütlerini ve aydınları özelleştirmeye kazanın. Aksi halde özelleştirme başarılamaz”.
Sermaye çevreleri ve hükümetler bu konudaki uyarıları ciddiye aldılar ve medyayı da arkalarına alarak yoğun bir kampanya yürüttüler. Ve hem aydınları, hem de sendikalar başta olmak üzere, değişik emekçi yığın örgütlerinin yöneticilerini, sendikaların uzmanlarını ve özelleştirmeye eskiden karşı olan sosyal demokrat ve ilerici aydın çevreleri özelleştirmeye kazandılar. Yaşanan sürece bakıldığında bu ikna sürecinin arkasında hiç de karmaşık olmayan bir tuzak kurulmuştu. Tuzak şöyleydi: Bir yandan medya ve öteki propaganda merkezleri kullanılarak kulakları sağır, gözleri kör edecek bir “Özelleştirmeye Evet” kampanyası yürütülerek, enflasyondan dış politikada iflasa kadar her konuda KİT’ler suçlanacaktı; özelleştirmeye karşı olanların önüne de bir soru atılacaktı. Soru şöyleydi: “KİT’leri özelleştirmeden kâra geçirilip, verimliliği artırılabilir mi”? Özelleştirmeye karşı olduğunu iddia eden pek çok çevre bu soruya yanıt aramaya koyuldu. Bu soru, değişik biçimlerde soruldu ve her platformda tartışma başlatıldı. Sendikalar, lüks otellerin lobilerinde ya da kendi salonlarında “Özelleşmeye Hayır” adı altında paneller düzenlediler; özelleştirme yanlısı kişileri de bu panellere çağırarak üniversitelerden “özelleştirmeye karşı olduğu” bilinen, en azından kendisi öyle iddia eden profesörler çağırıldı, işçiler bunların fikirleriyle “irşat” edilmeye çalışıldı. Ama sorun sis tem içinde KİT’lerin kâr eden kuruluşlar haline getirilmesi tartışması olarak yürüdüğü için, görünüşte “Özelleştirmeye Hayır” toplantıları gerçekte “Özelleştirmeye Hayır demenin ne kadar anlamsız olduğunu gösteren” toplantılar olarak sonuçlandı. Çünkü bu toplantılarda yürütülen tartışmalarda özelleştirmenin amaçları, uluslararası burjuvazinin nasıl bir dünya kapitalist sistemi kurmak istediği göz ardı edilip sorun KİT’lerin kâr zarar hesabına dönüştürüldü. Bu yüzden de bu burjuva platformda öne sürülen her tez, görünüşte özelleştirmeye karşı gibi görünse de, sorun gerçekte, tartışmaları izleyen işçi ve emekçilerin kafasında, “özelleştirmeden KİT’lerin kâra geçemeyeceği, verimliliğin artmayacağı” biçiminde şekilleniyordu. Dahası, başlangıçta özelleştirmeye karşı olduğunu öne süren pek çok ekonomici ve sendika uzmanı da, burjuva iktisadının platformunda sürdürülen bu tartışmada, bu platformu tek meşru tartışma platformu olarak gördüklerinden, giderek özelleştirmecilerin görüşlerini benimsemek zorunda kaldılar. Daha doğrusu daha baştan tutundukları mantık silsilesi kaçınılmaz olarak kendilerini özelleştirmecilerin saflarına sürükledi. Oysa sorunun aslı, asla KİT’lerin mülkiyet değiştirmesi ya da kâr-zarar sorunu değildi. Tam tersine sermaye ve onun ideologları asıl amaçlarına varmak için, kendilerince en çok nedene sahip oldukları özelleştirmeyi koçbaşı yaparak işçi ve emekçilerin kazanımlarına saldırdılar. Çünkü KİT’ler bir dönemde sermayenin genel çıkarları öyle gerektirdiği ve sosyalizm karşısında kapitalist devlete bir çıkış imkânı vermek için kurulmuş kuruluşlardı. Ve ister istemez KİT’ler, bütün ülkelerde, görünüşteki kamu mülkiyetine karşın gerçekte özel sermayenin ve sermaye partilerinin arpalığı olarak kullanılmışlar, bu yüzden de hem teknolojik olarak ihmal hem de politik amaçlarla istismar edilmişlerdi. Bu yüzden de KİT’lerde bir operasyon için “verimsizlikten” “aşırı istihdam”a kadar pek çok ekonomik gerekçe göstermek mümkündü. Burjuvazi ve ideologları da bunu yaptılar ve özelleştirme karşıtlarına, sermayenin asıl amacını değil, KİT’lerin nasıl ıslah edilebileceği (ki; bu, KİT’ler nasıl kârlı hale getirilir demekti) sorusunu tartıştırdılar. Ve ekonomik platformdaki bu tartışmada, bir zamanların hızlı özelleştirme karşıtlarının pek önemli bir çoğunluğu “özelleştirmeden KİT’ler kurtulmaz” sonucuna vardılar. Pek çok bilim adamı, özelleştirmeye gerçekten karşı çıkan uzman ve politikacıların, hatta pek çok devrimci demokratın handikabı buydu.
Geri ülkelerde KİT’ler ulusal sanayinin kurulması ve emperyalist ülkelerin bu ülkeleri pazar yapmasını güçleştiren bir rol de oynamışlardı. Sosyalizm karşısında olduğu sürece emperyalistler buna göz yumdular, ama Yeni Dünya Düzeni’nde böyle bir taviz artık gereksizdi. Bu yüzden de özelleştirme IMF ve Dünya Bankası aracılığı ile geri ülkelerin köleleştirilmesi programının da bir parçası olarak uygulamaya sokuldu. Ama sorunun bu yanı ’80’li yıllarda “halledilmiş”ti: “Globalleşen dünya”, “evrensel barış ve refah içinde bir dünya” demagojisiyle emperyalizme karşı ulusal başkaldırılar ve ulusal çıkarların savunulması hor görülen, çağdışı bir fanatizm olarak günün “aut” değerleri içine alındığı için, KİT’lerin ulusal ekonomi ve emperyalizme karşı mücadelede dayanak olabileceği görüşü tartışmanın gündemine çok az girebildi.
Yapılmak istenen şuydu: işçi ve emekçileri, onların uzun mücadeleler sonucu sermaye karşısında kazandığı bütün önemli fiili ve yasal haklardan tecrit etmek, giderek sendikaları da tasfiye ederek tıpkı kapitalizmin ilk döneminde olduğu gibi, işçi ile kapitalisti teke tek karşı karşıya getirmekti. Son birkaç yılda en gelişmiş kapitalist ülkelerde bile genel eğitim, genel sağlık, genel sigorta, işsizlik sigortası, işsizlik yardımı, barınma yardımı vb. gibi kazanılmış haklarda önemli ölçüde kısıntıya gidilmesi, örneğin İsveç gibi bir sosyal hak cenneti olarak reklâm edilen kapitalizmin vitrininde, bu kesintilerin yüzde ellilere varması ilgi çekicidir. Aynı şey geri ülkeler için de amaçlanıyordu: Emperyalizme karşı mücadele içinde bağımsızlıklarını kazanan ve sosyalizmin desteğinde kendi ekonomilerini kurmaya çalışan ülkelerde de son yüzyıl içinde bağımsızlık yolunda attıkları adımların tasfiyesi amaçlandı; gümrük duvarlarının indirilmesi, ulusal ekonomilerin değişik yollarla çökertilmesinde, KİT’lerin özelleştirilmesi koçbaşı olarak kullanıldı.
Elbette hiçbir burjuva ideologu, ne kadar yüzsüz olursa olsun, “ben işçinin bütün kazanılmış sosyal haklarından tecrit edilmesini savunuyorum. Yarın iş bulamayan açlıktan ölsün, bu onun sorunu” ya da “ulusal ekonomiler uluslararası burjuvazinin bugünkü çıkarlarıyla çelişmektedir bu yüzden de yıkılmaları, ekonominin bütünüyle emperyalist ülkelerin çıkarlarına göre örgütlenmesi gerekir” diyemeyeceği için özelleştirme, bütün paketin bir parçası olan yan öne çıkarılarak, işçi haklarına ve ulusal ekonomilere karşı burjuvazinin tarihinde giriştiği en kapsamlı saldırılarından biri olarak sürdürülmektedir. Yoksa burjuvazi herkesten iyi bilmektedir ki; özelleştirme kendi başına bugünkü düzenin derdine deva olacak bir operasyon değildir. Ama genel stratejinin kilit noktasına yerleştirdiği için de özelleştirmeye karşı mücadele sadece Türkiye’de değil, bütün dünyada uluslararası kapitalizme karşı mücadelede önemli bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim yasanın çıkarıldığı koşulları göz önüne alırsak, bu yasanın çıkmasına sermayenin verdiği önem daha çok anlaşılır.
Parlamento ve parlamentodaki partiler, bırakalım önemli bir yasayı çıkarmayı, sıradan, rutin işleri yapma bakımından bile bir kaos içindedir. Örneğin iki maddelik bir seçim yasası üstünde bile partiler anlaş anlamaktadırlar. Bütün partilerin birer birer aynı şeyi söylediği konularda dahi bir araya gelip yasa çıkarma gücü yitirilmiştir. Partilerin durumu daha az karmaşık değildir. Hükümet ise günde iki kez “bunalıma” girmekte, nerdeyse yarın bu hükümetin devam edip etmeyeceği üstüne bahis oynanmaktadır. Böylesi mecalsiz bir parlamento ve işlevini yitirmiş partilerin özelleştirme yasası gibi oldukça kapsamlı bir yasayı, üstelik yalnızca 20 dolayında bir muhalifle çıkarmış olması oldukça ilginçtir. Çünkü böyle bir parlamentonun bu işi yapması için ya gizli bir elin bunları ensesinden tutup iş yaptırması gerekir ya da bu parlamentonun varlık nedeni, işçi emekçi düşmanlığına dayanmaktadır.
Gerçekte her ikisi birden oldu; sermaye çevreleri “özelleştirmeyi çıkarın yoksa karışmayız” diye tehdit ettiler, ama öyle anlaşılıyor ki, asıl olarak işçi ve emekçilere düşmanlık bu partilere ve onların milletvekillerine böyle bir yasa çıkarmaları için doping etkisi yaptı. Ve mecalsiz, bir ara seçim yasası üstünde anlaşmakta acze düşenler, bugüne kadar sadece maaşlarını artırmakta gösterdikleri bir kararlılık ve çoğunlukla Özelleştirme Yasası’nı çıkardılar. Doğrusu kitaplar dolusu laf parlamentonun bu emekçi işçi düşmanı niteliğini Özelleştirme Yasası’nın çıkış biçimi kadar açıklayamazdı.
***
Kitaplar dolusu sözün açıklayamayacağı bir başka olay da, Türk-İş tarafından planlanan ve Demokrasi Platformu’nun düzenlediği Meclis yürüyüşünde ortaya çıktı. Ülkenin her yanından on binlerce işçi, Meclis’e yürümek ve taleplerini bir kez daha haykırmak için Ankara’da toplanmıştı. Gidenler bu yürüyüşü düzenleyenlerin bunu yasak savmak için yaptığını biliyorlardı, ama gösteri ne kadar kalabalık olursa verdiği mesaj da o kadar güçlü olacaktı. İşçiler bu bilinçle Ankara’ya koştular. Kara, yağmura karşın on binlerce işçi ve memur yürüyüşe geçti. Ama rota değişmişti. Sendika ağaları hükümetle sürdürülen diyaloglar sonunda bu işi saptırmak ihtiyacını fark etmişlerdi ve “Ata”ya gidip “şikâyette bulunmak” daha az zararlı bulunmuştu. Üstelik de buradan Meclis’e yürümek isteyen işçileri, Türk-İş üst yönetimi, polis ve askerle karşı karşıya bırakarak, sırra kadem basmıştı. Sadece politik anlamda değil sözcüğün bire bir anlamıyla da sendika ağaları işçileri yarı yolda bırakmışlardı. Burjuva medyası bile haberi, “sendikacıların işçileri yarı yolda terk etmesi” olarak vermek zorunda kaldı.
İşçileri yarı yolda bırakan sendika bürokrasisinin başı Bayram Meral hükümete, sermayeye, sermayenin bütün yandaşlarına sitem ediyor: “Bayram başkan olgundur… Bayram başkan sağduyuludur… Bayram başkan devletini düşünür öyle mi? Ben Bayram başkana bu övgüleri düzenler Harb-İş, tam karşımdaki köşe başında kanunsuz miting düzenlerken neredeydiler. Kanunsuz mitingciler-satılmış Bayram Meral- diye bağrışırken neredeydiler? Neden onları dağıtmadılar?” Aktaran, Meral’in kadim dostu, Sabah Gazetesi’nin ve atv’nin yorumcusu Güneri Civaoğlu. Hükümetten, isteye isteye kendisini protesto eden işçilerin üstüne polis göndermeyi isteyen bir Türk-İş başkanının işçileri yarı yolda bırakmasından başka ne beklenirdi!
***
Özelleştirmenin öyküsü ve Ankara’daki son yürüyüş karşıt sınıfların, işçi sınıfı ve burjuvazinin hangi imkânlarla karşı karşıya geldiğini gösteriyor. Bir taraf uluslararası burjuvazinin her türden desteğini ve siyasal iktidarı elde tutmanın avantajıyla ince taktiklerle emekçi sınıflara saldırırken, diğer taraf kendi örgütlerine bile sahip değildir. Bu mücadelede son derece belirleyici bir öneme sahip olan sendikalar sınıfa ihanet içinde bir sendika bürokrasisi tarafından gasp edilmiş bulunulmaktadır.
Ama bütün bu gelişmeler sorunun bir yanı. Çünkü işçi ve emekçilerin mücadele olanakları sadece bunlardan ibaret değil. Tersine bir avuç büyük sermayeci kesim dışında işçi ve emekçiler giderek hızla artan bir hoşnutsuzluk içindedir. İşçi sınıfı bir yandan sermayenin saldırılarına, öte yandan sendika bürokrasisinin oyunlarına karşı mücadele etmede bilinç ve deneyim kazanmaktadır. Platformlar ve kurultaylar aracılığı ile sendika bürokrasisini etkisizleştirecek, yeni koşullara uygun mücadele ve örgüt biçimleri geliştirmek çabası içindedir. Diğer bir örgütlü emekçi kesim olarak memurlar da benzer çaba içindedirler. Egemen burjuvazi ise; elindeki devasa imkânlara karşın ne Kürt sorunuyla başa çıkabilmekte ne de iç ve dış politikada adım atabilmektedir. Tek başarıyla kullandığı yöntem, baskı ve zorbalıktır; ama onda da sonun başlangıcına gelip dayanmış görünüyor.
Evet, sermaye ve hükümet, var gücüyle işçi ve emekçilere saldırıyor. Bu saldırı kendisini, parlamento ve düzen partilerinin açıkça emekçi sınıflar karşısında birleşmesi, sendika bürokrasisinin de bu işçi emekçi düşmanı cepheye pervasızca katılması biçiminde somutlaştırmış bulunuyor. Ama bütün alametlerin işçi emekçi sınıflar hareketinin yeni bir yükselişini haber vermesi ve bugüne kadar ortaya çıkan örgüt ve mücadele biçimlerinin bu yeni dalgayla yaygınlaşıp mükemmelleşme olasılığını da kuvvetle gündeme getirecek görünmektedir. Özellikle yeni dalgaya temel olan nesnel koşulların emekçi kesimlerde uyandıracağı öfkenin büyüklüğünün, daha önceki yükseliş dönemleriyle kıyaslanamaz olma ihtimali yeni örgüt ve mücadele biçimlerinin döneme damgasını vurma olasılığını güçlendirmektedir. Mücadelenin yükseleceği önümüzdeki günlerde asıl dikkat edilmesi gereken, platformların, kurultayların, çeşitli türden komitelerin, kendilerini bu ihtiyaca göre yeniden göz den geçirmesi yaşanan günlerde acil ve önemli görünüyor.

Aralık 1994

Kimi zaman rasgele söylenen sözler vardır; “canı sıkılınca, morali bozulunca ağzına geleni söylemezse eğer, hırsından çatlar ölür” diye tarif ettiğimiz türden kişilere ait olur genellikle bu tür sözler. Bu bilinir; bu yüzden de ciddiye alınmaz, üzerinde düşünülmeden bile gülünür geçilir ya da söyleyene acıma temennileriyle geçiştirilir. Ama yine bu türden sözler, bir siyasal hareketin önderleri ya da sözcülerinin ağzından çıkıyor ve üstelik üzerinde hiç, düşünülmeden yayınlanıyorsa orada bir durmak gerekir. Bu durumda, “söylenen şeyler (ileri sürülen görüşler, yapılan çağrılar vb. vb.) aslında eleştiri yapmaya, tartışmaya değmez” olmaktan çıkarlar.
Örneğin, Abdullah Öcalan’ın, Ali Fırat’ın aslında daha önceki tutum düşünce ve davranışlarının bir devamı olma niteliğini taşıyan son dönem açıklama ve yazıları, türünün sınırlarını zorlayan örneklerdir. Bunlar, daha okunmaya başlar başlamaz, “dilin kemiği yok” deyişini anımsatan türden yazılardır. Ve bir siyasi hareketin önder ve sözcülerinin ciddi olarak değerlendiremediği bazı olanaklar ellerinden kayıp gittikçe, hırçınlaştığını göstermektedir. PKK’nin bu yetkili ağızları önüne gelene kara çalıyor, saldırıyor.
Söyleyip yazıp çizdiklerinin temel bir mantığı yok değil. Öcalan’ın bütün teori çabalan, politika ve eylemi, kuşkusuz ülkenin temel bir gerçeğinden kaynaklanan ama bu gerçeği çarpıtılmış bir biçimde ifade eden belirli bir mantığa sahip.
Gerçek, Kürtlerin ezilmekte oluşu, hemen hiçbir haklarının tanınmayışı ve ulusal hak taleplerinin kana boğularak çözülmek istenmesidir. Gerçeğin çarpıtılmış ifadesi ise, Kürt milliyetçiliği olarak beliriyor. Sınıf ve emekçi halk değil, ama ulus perspektifinin, kuşkusuz ezilen ulus milliyetçiliğinin baskı ve zulme, unun makineleştirilmiş haline karşı bir konumda oluşmaktan gelen demokratik içeriği göz önünde bulundurularak, Türk milliyetçiliğinin Türk burjuvazisine hizmet etmesine benzer şekilde Kürt burjuvazisine hizmet ettiği söylenmelidir. Başlangıçta, Kürt ezilen kitlelerinin çıkarlarına uygun düşen bir dizi unsurun, mücadelenin zorluklar içinde gelişme sürecinde törpülenerek teori ve pratikte reformcu Kürt burjuvazisinin mantık ve perspektifi giderek her şeyi denetimi altına almak üzere oturmuştur. Öcalan bu dili konuşmaktadır. “Siyasi çözüm” olarak ileri sürülen ama ne olduğu şimdiye kadar hiç açıklanmamış, savaş karşısında belirli bir uzlaşmayı ifade ettiği kesin olan önermeye karşıysan; böyle bir “çözüm” için açıktan emperyalistlere el uzatmıyor ve Kürt sorunun emperyalizmin denetimi dışında bir çözümünü şart koşuyorsan; Türk burjuvazisinin sözde “siyasi çözüm” yanlısı kesimleri ve politikaları üzerine hayal yaymıyor, onlara çağrı üzerine çağrı yapmıyor ve emperyalistlere davetiye üzerine davetiye çıkarmıyor, onları ikna etmek ve işlerini kolaylaştırmak üzere ilan edilen “ateşkes”lere karşıysan; emekçi kitlelerin emperyalizme ve faşist diktatörlüğe seferberliği ve kitle mücadelesinin geliştirilmesi, mücadelede işçi sınıfı ve emekçi kitlelere ve onların örgütlerine dayanma tutumuna sahipsen; silahlı mücadelenin, yalnızca belirli bir “siyasi çözüm”e ulaşmanın pazarlık unsuru olarak yürütülmesini eleştiriyorsan; Öcalan’ın yanıtı hazırdır: “Hain”, “sosyal şoven”, “sahte sol”, “özel savaşın sol devşirmeleri” vb. vb… Bunlar gerçekten sosyal şoven, sahte vb. olan bir kısım düşkünleşmiş ve ezici çoğunluğuyla örgüt olarak dağılmış solun ötesinde, bütün bir solu hedef tahtasına oturtarak ileri sürüldüğünde, reformist Kürt burjuvazisinin işçi y« emekli düşmanı tutum ve politikasının dolaysız ifadeleri olmaktadır.
Öcalan, MHP Kongresi üzerine yaptığı değerlendirmede, çok ileri giderek, zorluklar karşısında gözü kararmış bir ruh haliyle, “Türk solcularını bir ayrışmaya tabi tutuyoruz. Çünkü bütün solcuları buna dâhil etmiyoruz” dedikten sonra, bütün bir solu sosyal şovenlikle, sahtecilikle suçlamaktadır. “Ayrışma” dediği, muhtemelen varlık koşulunu PKK’nin varlığında bulan ve bütünüyle ona sığınmış, ama varlıkları sınıf mücadelesi içinde hiç göze çarpmayan bir iki gruba atıfta bulunmak olan Öcalan, “Türkeş’in çağrısı sahte sol için bir fırsattır” buyuruyor. Türkeş, MHP Kongresi’nde Nâzım’ın bir şiirini okuyarak solcuları MHP’ye davet etmişmiş! MHP’ye pek olmasa da RP’ye şimdiden iltihak etmiş bir dizi eski Türk ve Kürt solcusu vardır. MHP’ye gidenler de olabilir. Öcalan’ın “Özel Savaş Kişiliği…” başlıklı yazısında, çarpıtılmış haliyle devrimci ve komünistleri suçlama aracı olarak kullanmaya çalışsa da, yakaladığı bir doğru var: “… Türkiye’de solculuk kendisini rejime çok kötü entegre etti.” (Özgür Ülke, 28 Ekim) Öcalan’ın bir aşağılama aracı olarak ileri sürdüğü gibi solculuk değil, ama bir kısım solcu grup ve kişinin, özellikle aydınların, yalnızca rejime değil, kapitalizme entegre olduğu doğrudur. Bu süreç 12 Eylülle başlamış, zora ve ideolojik etkilemeye, düzen içi olanaklar sağlanmasına dayanarak sürdürülmüştür. Sendika bürokrasisi ve örneğin Devrimci Yol bu durumdadır.
Zaten Öcalan da hem MHP Kongresi’ni değerlendiren yazısında hem de başkalarında Devrimci Yol adını vermekte ama “Türk” ya da “Türkiye Solu” olarak tanımladığı bütün bir devrimci ve komünist hareketi hedef tahtasına oturtmaktadır. Daha ileri giderek komünistlerin adresini vermektedir:
“… Adını söylemek istemediğimiz böyle bir sürü halen emekçiler içinde varlığıyla yokluğu bir olan, yıllardır keskin Marksistlik taslayıp da emeği en amansız sömürüp döneme en ufacık bir eylemle karşılık vermeyen, işi-gücü PKK eleştirisi olan çevrelerin de, sözüm ona grup ve partilerini bırakıp MHP içinde örgütlenmeleri en iyidir!” (Özgür Ülke, 24 Ekim)
Bu kargacık-burgacık “yazılarla” adres göstermeye aslında gerek de yoktur, istendiği kadar küçümsenmeye çalışılsın, bizatihi üst üste bu tür yazılarla suçlanmasının da kanıtladığı gibi, bugün Türkiye’de sınıf mücadelesinden söz edildiğinde Öcalan’ın da aklına, reddedilemeyecek şekilde, komünistler gelmektedir. Artık komünistlerden söz etmeden sınıf mücadelesinden söz etmek olanaksızdır. Artık komünistler olmadan sınıf mücadelesini ve sınıf mücadelesinden söz etmeden komünistleri tanımlamak olanaklı olmaktan çıkmıştır. Bu gerçeği Öcalan da atlayamıyor. Ama çıkarlarını “Özgürlük Hareketi”ne dikte ettiren reformist Kürt burjuvazisinin perspektifi komünistlere düşmanlık perspektifidir; yalnız bu da değil, sınıf mücadelesine ve işçi ve emekçilere düşmanlık perspektifidir. Kin, bu nedenle kusuluyor.
“Varlığı ile yokluğu bir” mi? Neden uğraşıyorsun o zaman? Bugün dost düşman herkes, ama en çok da proletarya, komünistleri, mücadelelerini ve etkilerini biliyor, tanıyor. Proletarya ve emekçiler, kendilerini bilip tanıdıkça komünistleri tanıyorlar, onlarla günlük yaşamları içinde beraberler, grev, direniş ve gösterilerinde onların yardımını görüyorlar. Bu “döneme en ufacık bir eylemle karşılık vermeyen” mi? Neden ilgileniyorsun? Bu dönem eylemsizliği şiar edinen, ya yoktur ya yok olacak demektir. Ama hayır, Öcalan, sınıfın ve emekçilerin mücadelesinin kendiliğinden olmaktan çıktığı her yerde bunun doğrudan ya da dolaylı olarak komünistlerin varlığı ve faaliyetleriyle bağlantılı olduğunu biliyor, görüyor; henüz tam oturmuş ve kalınlaşmış olmasa da, komünistlerin sınıf mücadelesi üzerindeki etkisinin örgütlenmekte olduğunu, komünistlerin henüz sınırlı da olsa, kitle ve mücadele örgütlerini küçümsenmeyecek düzeyde etkilediğini saptıyor ve bundan rahatsızlık duyuyor. Aşağılayarak bu etkiyi, daha başından kırmaya çalışıyor, “MHP’ye git” diyor. Kitleler, işçi ve emekçiler gözünde komünistleri, bu geri döndürülmez ve üstesinden gelinmez önderlik potansiyeli taşıyan gücü kötüleyerek, gelişmesinin önünü kesmeye uğraşıyor. Hırçınlığının nedeni, var olma, etkisizlik ve eylemsizlik değil, tam tersidir. Mantıklı olan da budur.
“İşi-gücü PKK eleştirisi olan” nitelemesi, rahatsızlığın, bununla birleşen bir başka nedenidir. Kuşkusuz komünistlerin “işi-gücü” PKK eleştirisi yapmak değildir. Ama ne Öcalan ne de başkası, komünistlerin devrim ve hatta kimi zaman da sosyalizm/komünizm adına ileri sürülen yanlışları, Türk olsun Kürt olsun burjuva eğilim ve tutumları, bunların zararlı sonuçlarını eleştirmekten geri duracağını sanmamalıdır.
Öcalan’ın suçlayıcı, karaçalıcı tutumunda bir mantık yanlışı var gibi görünüyor ve çoğu kimse PKK açısından oldukça zor ve zorlu olan bir dönemde Öcalan’ın neden birleşebileceği akım, parti ve grupları böylesine sert eleştirdiğini, önünü kesmeye çalıştığım, hatta geçen yıl Dersim’de olduğu gibi komünist militanların komployla öldürülmelerini onayladığını anlayamıyor.
Mantık, zor durumda olanın birleşebileceği herkesle birleşmeye ve düşmanı etkisizleştirmeye ve dost cepheyi sağlamlaştırıp genişletmeye çalışmayı emreder görünür. Bu günlük üslupta doğrudur da. Sınıfsal kaygıları olmayan, iyi niyetli yaklaşımın, hatta bir dizi tavizlerle dostlar arasında birleşmeyi gözetmesinin doğal olduğu düşünülür. Ama politika iyi niyet üzerine kurulmuyor, sınıf mücadelesi iyi niyet üzerinden gelişmiyor. Mücadelede iyi niyete bir noktaya kadar yer vardır; ötesi katı gerçekler, sınıf çıkarları ve ilişkileri tarafından belirlenir. Bu çerçevede Öcalan, Türkiye proletaryasına komünistlerin önemli desteğini göz ardı edebiliyor. Şimdiden, bugünden belirtilerini gördüğü önderlik ve komünistlerle çizgi çekişmesinin gelişkin boyutunun ortaya çıkışını, burjuvaca yöntemlerle önlemeye çalışıyor. Ve düşmanlık yapıyor. Bu, proletaryayı ve komünistleri sınıf düşmanı sayan Kürt burjuvazisinin tutumu ve mantığıdır.
Sonra da dönüp düşmanlığı karşısındakinde arıyor ve onları PKK’ye dost mu, düşman mı olduklarını karar vermeye çağırıyor:
“Eğer bu örgütler gerçekten devrimciliklerine inanıyorlarsa, Özgürlük Hareketi’ne karşı olsalar bile, Kürdistan’daki devrimci savaş gerçeğiyle bağlantılarını ortaya koymaları ve görmeleri gerekir. Kendi varlıklarının Özgürlük Hareketi ile bağlantısı nedir. Dost mu olmak istiyorlar yoksa düşman mı? Birlikte omuz omuza savaşmak mı istiyorlar, yoksa onun ezilmesini mi bekliyorlar?” (Özgür Ülke, 1 Kasım)
Komünistlerin “Özgürlük Hareketi”ne dostluğunun önünü bizzat bu hareket kesmektedir. Komünistlerin tutumu açıktır. Onlar, sermaye ve faşist diktatörlüğe, efendi emperyalizme karşı bütün ezilenlerin birliğini öngörmekte, ezilenlerin her hareketine dostlukla yaklaşmaktadırlar. Bu kanıtlanmış bir gerçektir. Ama dostluk elleri “Özgürlük Hareketi”nce itilmektedir de. Bu itiş, reformist Kürt burjuvazisinin hareket içinde ağırlığının artışına, “Özgürlük Hareketi’nin buradan kaynaklanarak emperyalistler ve Türk burjuvazisinin “siyasi çözüm yanlısı” “kesimi”(!)ne eğilim göstermesi ve onlarla uzlaşma arayışına girmesine bağlı olarak şiddetlenmiştir. Geriye, kendi düşmanlık politikasını komünistler ve devrimcilerin politikası olarak göstermek üzere demagoji ve kara çalmaya yer kalmıştır.
“Varlığı ile yokluğu bir… emeği en amansız sömüren döneme en ufacık bir eylemle karşılık vermeyen”…! Öcalan eylemden ne anlıyor? Yalnızca silahlı mücadele mi? Ya da yalnızca doğrudan ulusal hareketi destekleyen eylemleri mi? Komünistlerin eylem olarak anladıkları kitle eylemleridir. Kitle mücadelesidir. Örgüt olarak kitlesel örgütlerdir. Bu ise, PKK ve Öcalan’ın sahip olmadığı bir perspektiftir. Kalıcı örgütlerle kitleleri örgütlemeyişi ve işçi ve emekçi kitlelerin mücadelesi ve örgütlenmesine dayanmayışının, çizgisinin en temel yanlışını ve geçersizliğini göstermek üzere, sonuçlarına katlanmak durumunda kalan PKK ve Öcalan’ın şimdi, kendisinin bugünkü durumuna götürmek üzere komünistlerden bugün için silahlı eylem ama kitlelerden kopukluk talep etmesi anlaşılır ama kabul edilebilir bir şey değildir. Milliyetçi bir hareket başka türlü örgütlenir ve mücadele eder, ulusal özgürlük talebinden de kalkınan komünist ve proleter bir hareket başka. Mücadele ve örgütlerin tarz ve biçimlerinin içeriğini belirleyen politik muhteva ve ideolojik tutumdur. Bugün Türkiye’de gerekli olan devrimi hazırlamaktır. Bu, kendiliğinden mücadeleleri içinde işçi ve emekçilerle kurulacak yakın bağları ve işçi ve emekçilerin mücadelesinin politik bir mücadele olarak gelişmesinin koşullarını yaratmak üzere onlara yardım etmeyi, bütün ezilen sınıf ve uluslarda yıkılmaz bir önderlik sağlayacak devrimci proletarya hareketinin örgütlü olarak ilerlemesini ve devrime yönelmesini sağlamak üzere elden gelenin yapılmasını gerektirir. Komünistler, PKK’nin içinde olmadığı bu tür bir tutum içindedirler ve bu tutumlarıyla sınıf mücadelesinin ta göbeğindedirler. Ve Öcalan da biliyor ki, bugün Türkiye’de sınıf mücadelesi adına ne varsa, onun içinde ve yönlendiricisi olarak var olan, başta komünistlerdir. Suçlamalar da bu durumdan kaynaklanmakta; biraz utangaçça isim verilmekten kaçınılmakta, ama herkes bilmektedir ki Türkiye’de sola ve sınıf mücadelesine ilişkin söylenecek her laf, komünistler hedef alınarak edilmektedir. Çünkü solun ve sınıf mücadelesinin tek olmasa da en başta gelen ve en ciddi ve etkili gücü komünistlerdir.
Ama öteden beri Öcalan, yalnızca komünistleri suçlamakla yetinmez, “eyleme geçmedikleri için” proletarya ve emekçileri de suçlar. Ona göre sorun devrimci iradeden yoksunluk ve rejime entegre olma sorunudur:
“Bir küçük maaş verildi mi satın alınamayacak emekçi yok. Bu tip, bir günlüğüne midesini kurtarmak için sonuna kadar düzeni alkışlıyor… Zaten halk, faşist düzenin ağır etkisi altındadır. Bir çorba için kırk takla atıyor, kendini bir maaşa on defa satıyor.” (Özgür Ülke, 28 Ekim)
Sınıf, halk ve sınıf mücadelesinin bu kavranışı, bütünüyle çarpıtılmış bir kavrayıştır. İşçi ve emekçilerin, devrim için ancak “eskisi gibi yaşayamaz ve eskisi gibi yönetilmeyi kabul edemez” duruma geldiklerinde ve kuşkusuz egemenlerin de “eskisi gibi yönetemez” olduklarında yola koyulacakları; bu noktaya gelinceye kadar, kuşkusuz, ekonomik ve sosyal hak talepleri için savaşacakları; mücadelelerinin giderek politik bir boyut kazanacağı, ama ücret artışı vb. için ekonomik mücadelenin küçümsenmemesi gerektiği ve onun taleplerini gerçekleştirme eylemi için sınıfın politikleşebileceği ve sorunun salt iradeye ilişkin olmadığı, işin abc’sidir. Ama Öcalan, neden hemen ayağa kalkmadıkları ve silaha sarılmadıkları için emekçileri ve halkı da aşağılamaktadır. Doğal ki, öfkesi en çok, en örgütlü olan kesimi oluşturan işçi sınıfına yöneliktir. Öcalan, işçi sınıfı ve emekçilerin kitle mücadelesine ve onun örgütlenmesine dayanmadan ortaya atılmış, Kürt işçi ve emekçilerinin talep, mücadele ve örgütlenmesine hiç önem vermemiş; ama baskı ve zorbalığa duydukları tepkiyle Kürt emekçilerin peşine takılması ile yetinmiştir. Çıkmazı bugün ortaya çıkmış bu tutumu, Öcalan, şimdi komünistler ve genel olarak işçi sınıfı ve emekçilerden beklemektedir. Oysa devrimin, işçi ve emekçilerin mücadeleleri ve onların örgütlerine dayanarak hazırlanmasından başka yol yoktur. Uzlaşma ve sağa-sola, Clinton’a, Major’a vb. davetiye çıkarmayı dayatmayacak tek yol da budur. Ama Öcalan, işçi ve emekçi kitlelerinin mücadelesinin ve örgütlerinin gelişmesine yardım etme yoluyla devrimin hazırlanmasını “PKK’nin ezilmesini beklemek” olarak anlıyor ve iyice hırçınlaşıyor. “PKK’nin ezilmesini bekleme”ye oynayanlar da yok değildir. Bunların başında Burkay gelmektedir. Ama sınıf mücadelesinin cilvesi odur ki, Öcalan reformist Kürt burjuvazisinin bu önde gelen temsilcisi ile “müttefik”tir; onda, emperyalistler ve egemen sınıflarla bağlantıyı bulmakta, onunla bir “çıkış yolu bulmayı” ummakta; ama komünistlere ve proletaryaya ve emekçilere düşman kesilmektedir.
Öcalan “midesini kurtarmak”, “çorba için kırk takla atmak” ve “kendini bir maaşa on defa satmak” ile işçi aristokrasisi ve bürokrasisini kastediyorsa -ki o, aslında bizzat proletarya ve emekçileri kastediyor-, Türk burjuvazisinin geniş çorba dağıtım olanakları olmadığı ortadadır. Başlıca sendika bürokrasisi “çorbalanmaktadır” ama onların şefi olan Bayram Meral de işçiler tarafından taşa tutulmakta, sınıf üzerindeki etkinliğini belirli oranda yitirmektedir.
Son olarak, altının çizilmesi gereken, MHP’ye, bugün için katılmak olmasa da, uzlaşma için elini uzatan ve gelecekte onunla işbirliği (ve belki katılma) eğilimi taşıyanın “Türkiye Solu” ya da doğru deyişle devrimci ve komünistler değil Öcalan’ın kendisi olduğudur. Bu, laf yarıştırmak için değil, Öcalan’ın 26 Kasım tarihli Özgür Ülke’de yayınlanan ve aralarında Clinton, Kohl, Mitterand, Major’ın yanı sıra BM, AGİK, Avrupa Konseyi ve NATO gibi uluslararası burjuvazi ve emperyalizmin bütün önde gelen yönetici ve uluslararası kuruluşlarına gönderdiği mektuptaki tutumuna dayanarak söylenmektedir. Bu mektupta emperyalistleri, başta ABD emperyalizmini, Somali, ama daha çok Irak Kürdistanı’nda olana benzer bir müdahaleye çağrı vardır: dünyanın hiçbir yerinde acil müdahaleyi bu kadar dayatan bir sorun yoktur.” Çağrı şöyle devam ediyor: dünyanın artık bu devlet katliamına daha fazla seyirci kalmaması gerektiğine ve Kürdistan’daki Türk özel savaş uygulamalarına karşı tutum alması gerektiğine inanıyorum. Bunu, ulusum adına ve geciktirilmeden bekliyorum. Bu konuda üstümüze düşeni yapmaya hazır olduğumuzu söylüyorum. Yapacağınız girişimleri ve atacağınız adımları sonuna kadar destekleyeceğimi ifade ediyorum.”
Burada, bugüne kadarki tutumdan ileri atılan bir adım vardır. Şimdi artık emperyalistler Önünde diz çökülmekte, bu açıkça ilan edilmekte, ona sığınılmaktadır, içeriği üzerinde bile hiç tartışılmadan emperyalistleri atacakları adımlarda sonuna kadar özgür bırakan ve bu adımların sonuna kadar destekleneceğini ifade eden bu davetiye, proletarya ve komünistlere yöneltilen küfürle birlikte düşünüldüğünde, durum bütünüyle anlaşılır olmaktadır. Taraf ve “Kürdistan’ın kurtuluş yolu” seçilmiştir! İş, tamamen burjuva bir söylemle, emperyalistlerin “insancıl” ilan edilmesine kadar varmış, emperyalistler, aynı Somali ve Güney Kürdistan’da olduğu gibi, “insanlık adına” müdahaleye davet edilmişlerdir: “Tarihin hepimize ve insanlık adına sorumluluk yüklediğini takdir ederken… tüm çözüm önerilerine hazır olduğumuzu tekrarlıyor…”
Öcalan, “özel savaşın yürütücü gücü, asıl hükümet gücü” vb. olarak tanımlaya geldiği MHP (ve kuşkusuz ondan daha önemlisi faşist diktatörlük) de içinde olmak üzere “karşı taraf’a ilişkin ise mektupta şöyle yazıyor:
“Altını çizerek ifade etmek isterim ki, biz çözümü savaşta görmeyen, siyasi tercihleri esas alan ve diyalog yoluyla mevcut durumun aşılabileceğine inanan bir tutumu benimsiyoruz… Karşı taraf hazırsa hemen bırakalım bu savaşı.”
Diyalog, o “özel savaşın yürütücüsü” vb. olduğu söylenen MHP de içinde olmak üzere faşist diktatörlüğe ve onun dayanağı olarak tekelci burjuvaziye yöneltilen bir çağrıdır. Emperyalistlerden “insani müdahale” isteminin, tekelci burjuvazi ve MHP de içinde olmak üzere faşist diktatörlükle diyalog tutumuyla “siyasi çözüm” arayışında somutlanmasından doğalı yoktur.

Aralık 1994

Bu yazının asıl amacı, kendi olanaklarıyla ve yalnızca elindeki kaynakları kullanarak, diyalektik materyalizmi öğrenmek isteyen okuyucuya bir kılavuz sunmaktan ibarettir. Bu yüzden, gerek çalışma yöntemi gerekse kaynaklar hakkında kısa bir özetle sınırlı kalacaktır. Her konu başlığı altında, o konuya ilişkin başlıca kaynaklar ve bunların kullanılması üzerine kısa bilgiler de verilecektir.
Genel bir felsefi metnin okunuşundan daha yararlısı, felsefi metinleri, konularına göre ayırıp araştırmaktır. Gerçekte, tek bir konuyu kapsamlı olarak inceleyebilmek için, bütün temel sorunlarla ilgilenmek ve her birinin diğeri ile bağıntısını görmek gerekecektir. Konulara ilişkin olarak sınıflandırılan eserlerin çoğunlukla aynı eserler olması da bunu göstermektedir. Fakat örneğin Anti-Dühring’i ya da Lenin’in Felsefe Defterleri’ni açıp baştan sona kadar okumaktansa, belli problemler etrafında parça parça ve diğer eserlerde, aynı konuya ilişkin olarak yer alan bölümlerle birlikte okumak daha doğru ve sonuç alıcı olacaktır. Genel olarak klasikler, hiçbir zaman bir kez okunup bırakılamazlar. Tümü daha önce okunmuş olsalar bile, özel bir problem ekseninde yeniden incelendiklerinde, daha önce farkına varılmamış pek çok ayrıntı ve hatta belirleyici nokta ile karşılaşılabilir.
Felsefi metinlerin okunuşundaki güçlüklerin aşılması ve bir bütün olarak diyalektik materyalizmin yalnızca bir bilgi olarak değil, düşünmeyi ve davranmayı tümüyle belirleyen bir Özellik halini alması, uzun ve sürekli bir çabayı gerektirir. Diyalektik materyalizm, basitçe bir düşünme biçimi değildir: Kurallarının ve yasalarının ezberlenmesiyle öğrenilmesi de tamamlanmış olmaz. Diyalektik materyalizm, insan hayatının her alanında karşılaşılan sorunları çözmek, yeni bir şeyler yaratmak ve esas olarak da koşullan değiştirmek isteyenler için bir araçtır. Dolayısıyla, diyalektik materyalizmle ilgili her sorun, ancak onun yetkin bir araç olarak kullanıldığı pratik etkinlik içinde çözülebilir. Bu, onun öğrenilmesinin de pratik içinde mümkün olduğu anlamına gelir. Dünyayı kavramak, değişik olaylar arasındaki içsel bağıntıları bulmak, değişmenin yönünü ve biçimini tayin etmek, daima, bir yandan derin bir gözlemi, diğer yandan da süreçlere aktif olarak katılmayı ve müdahale etmeyi gerektirir. Diyalektiğin kumcusu Hegel, bu yöntemin yalnızca düşüncenin, iç ilişkilerini ve çelişkilerini kapsadığını düşünüyordu; Marx, diyalektiğin kaynağının tarihsel eylem olduğunu görerek, onun gerçekleşmesinin toplumsal pratikle mümkün olacağını ilan etti. Buradan hareket ederek, şunu söyleyebiliriz: Diyalektiğin asıl öğrenileceği alan, onun gerçekleştiği pratik alanıdır. Bu, pratiğin kendi başına diyalektiği doğuracağı ya da sürekli iş yapan birinin sonunda kendiliğinden diyalektiği bulacağı anlamına gelmez. Diyalektik materyalizm, aynı zamanda bir bilimdir. Bütün bilimler gibi, derin ve sürekli bir teorik faaliyeti gerektirir.
Bu teorik faaliyet, diyalektiği karşıt felsefi sistemler karşısındaki konumu bakımından tanımaktan başlayarak, diyalektiğin değişik yorumlarını, Marx, Engels, Lenin ve Stalin gibi kurucu ve uygulayıcılarının düşünce ve eylemlerini öğrenmeye, değişik bilim dalları ve disiplinler arasında diyalektiğin yerini ve işlevini araştırmaktan, felsefenin çeşitli dallarında (etik, estetik, varlıkbilim, bilgi teorisi vs.) diyalektik bakış açısının uygulanmasını incelemeye ve bu alanlarda yeni düşünceler üretmeye kadar uzanır. Böyle bir ilgi ve inceleme genişliği, yalnızca felsefe alanında kalınarak kucaklanamaz. Teorik çalışma; doğa bilimleri (fizik, kimya, biyoloji vs.), toplumsal ve insani bilimler (ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji vs.), teknik bilimler (matematik, mekanik, elektronik vs.) gibi alanlarda da bilgi sahibi olmayı gerektirmektedir.
Fakat diyalektik materyalizmin asıl önemi, işçi sınıfının politik hareketinin ayrılmaz bir parçası olmasındadır. Ve bugün, diyalektiği öğrenmiş olup olmadığımız, bu hareket içinde diyalektik materyalizmi ne ölçüde uyguladığımıza bakılarak değerlendirilebilir.

FELSEFEDE PARTİZANLIK
Lenin’in ve Marx’ın felsefeyle ilgili en önemli belirlemeleri, geçmişte her şeyin üzerinde ve her şeyin en sonu olduğu iddiasıyla kendisini öne süren felsefenin, dolaysız bir biçimde politik içerik taşıdığıdır. “Felsefe politiktir” tezi, iki bakımdan önemlidir: Her şeyden önce, bu tespit, burjuvazinin felsefi eğilimlerinin ardında genel ve evrensel yapılar bulunduğu, herkes için geçerli ve ortak ilkeleri ileri sürdüğü biçimindeki iddiasını boşa çıkarır; ikinci olarak da, özellikle bir sosyalist olarak diyalektik materyalizmi benimsemenin dolaysız olarak Marksist-Leninist felsefenin partizanı, zanaatçısı olmak demek olduğunu gösterir. Marksist-Leninist teori, hem bir bilimi (tarihsel maddecilik), hem de bir felsefeyi (diyalektik-materyalizm) içerir. Böylece, Marksist felsefe (diyalektik materyalizm), proletaryanın iki teorik silahından biridir. Bu, bir komünist devrimcinin, hem bilim adamı, hem filozof niteliklerini taşıyan bir militan olarak tanımlanmasını sağlar.

FELSEFENİN İÇERİĞİ VE İŞLEVİ; BİLİM, FELSEFE, TOPLUM; TEORİ VE PRATİĞİN BİRLİĞİ OLARAK FELSEFE
Devrimcinin mücadelesi, değiştirmek istediği bütün dünyayı kapsar. Bu dünya, yalnızca ekonomik-toplumsal ilişkilerin ve doğal ortamın oluşturduğu maddi dünyadan ibaret değildir; aynı zamanda insanların iradeleri dışında birbirleriyle girdikleri maddi-ekonomik ilişkilerin sonucunda doğan, ideolojik, kültürel, felsefi düşünce ve inançların meydana getirdiği bir başka dünya da, bu bütünlüğün ayrılmaz bir yanı olarak mücadele alanının içindedir. Bu çok unsurlu, karmaşık ve karşılıklı olarak birbirini etkileyen bağıntılardan örülü ortamın değiştirilmesi ve dönüştürülmesi, onun içinde yer alan bütün güçlerin hareketi üzerinde etkili olmakla başarılabilir. Öyleyse, değiştirme ve dönüştürmenin ilk koşulu, hareket halindeki bütün bu güçleri etkileyebilmek için onların kendi doğalarını, karşılıklı ilişkilerini ve çelişkilerini bilmekten geçmektedir. Maddi dünyayı oluşturan başlıca üç farklı alanın; yani, doğanın, toplumun ve bilincin hareket yasalarını, birbirinden farklı ve özel bilim dalları inceler. Günümüzde bilim, gittikçe ayrışıp ve özelleşerek, daha özel hareket biçimlerini ve alanlarını konu edinen dallara ayrılmakta, böylece insan bilgisi, maddi gerçekliği gittikçe daha derinden kavrayarak, onu denetimi altına alabileceği olanakları geliştirmektedir. Tarih boyunca, bilimdeki her gelişme, felsefede de devrimci gelişmelere yol açmıştır. Bu, insanın nesneler hakkındaki bilgisi ile genel ve soyut düşünceler geliştirebilmesi arasında bir ilişki olduğunu göstermektedir. Bir başka deyişle, nesnel olaylar ve ilişkiler hakkındaki bilgi ne kadar gelişmiş ve tamamlanmış ise, onların doğaları ve aralarındaki ilişkilerin soyut düşünceler biçiminde ifade edilmesi de, o denli olanaklı hale gelmektedir.
Bilimle felsefe arasındaki bu ilişki, felsefenin temel işlevini ve içeriğini gösterir.
Özellikle diyalektik materyalizm söz konusu olduğunda, bilimle felsefe arasındaki ilişki, alışılmış bir etkileşme ilişkisi olmaktan çıkar: Diyalektik materyalizm, yalnızca bilimin gelişmesinin; bilimdeki devrimlerin bir sonucu değildir: Aynı zamanda, bir bilim felsefesidir. Örneğin Lenin’in “madde” kavramı üzerine gerçekleştirdiği diyalektik materyalist çözümleme, bir yandan dönemin en İleri fizik bulgularıyla uyumludur, diğer yandan, kavramın en genel kullanım alanı bakımından bir genişletilmesini içerir. Böylece, doğa bilimlerinin bulguları üzerine geliştirilmiş bir felsefi kavram olmakla kalmaz, doğu bilimleriyle toplumsal hareket ve düşünce arasında da ilişkileri yeniden kurar. Geleneksel olarak, felsefe, bilimlerin üzerinde, bilimler için yasalar hazırlayan bir konumda bulunduğu iddiasını ileri sürmekteyken, diyalektik materyalizm, değişik bilim dallarının ilkelerinin genelleştirilmesinin, bilimsel teknik ve yöntemlerin incelenip geliştirilmesinin ve bütün bunlardan elde edilen en genel sonuçların, toplumsal hayatın tüm alanlarına uygulanmasının teorisi olarak karşımıza çıkar. Bir başka deyişle, kendisinden önceki felsefelerin aksine, teorik ve pratik alanların ayrılığına değil, aksine, birliğine ve birbirini tamamlamasına dayanır. Bu özellik, diyalektik materyalizmin bir felsefe olarak, kendisinden önceki soyut ve metafizik sistemlerden ayrılmasını karakterize eder. Diyalektik materyalizm, insan pratiğinin teorisidir ve bilimler için bir yöntemdir.
İnsan pratiğinin teorisi olmak, doğrudan doğruya onu güncel toplumsal hareketin ilişkilerine ve tarihsel birikime bağlar. Bir başka deyişle, bir yandan toplumsal pratiğin bin yıllar boyunca birikmiş bilgi ve deney zenginliğinin bir özetidir: öte yandan bu birikimin güncel toplumsal hareket ve pratik içinde denenip zenginleştirilmesinin yöntemini verir.
Diyalektik materyalizmin bir diğer toplumsal işlevi, eski inanç sistemleri yerine, doğa, toplum ve bilinç hakkında yeni ve tümüyle maddi dünyanın ilişkilerine dayanan, hem bu dünyadan kaynaklanan hem de bu dünyanın denetim altına alınması ve değiştirilmesi için gerekli bilgi düzeyini sağlamaya aday olmasında görülür. Bu, her şeyden önce, eski inanç sistemlerinin (felsefelerin, dinlerin, efsanelerin) yarattığı ve yerleştirdiği “dünyanın değiştirilemezliği” fikrine karşı, hem değişmenin temel gerçeklik olduğunu bildirmesinde hem de değiştirmenin nasıl olanaklı olduğunu ve niçin gerekli olduğunu göstermesinde ortaya çıkar. Bilimler ve diyalektik materyalizm arasındaki ilişkiyi inceleyen başlıca makale ve kitaplar şöylece sıralanabilir:
Friedrich Engels, “Doğanın Diyalektiği”.
Friedrich Engels, “Anti Dühring”.
V. I. Lenin, “Materyalizm ve Ampriokritisizm”.
V. I. Lenin, “Marksizm’in Üç Kaynağı ve Üç Bileşeni” ve “Karl Marx” başlıklı makaleler (“Marx, Engels, Marksizm” adı derleme içinde).
K. Marx, “Felsefenin Sefaleti”, (Bilimin devrimcileşmesi ve sınıf karakteri kazanması süreçleri hakkında).

MİLİTAN MATERYALİZMİN ÖNEMİ ÜZERİNE LENİN
Felsefi materyalizm, insanoğlunun uzun tarihsel pratiğinin sonucunda ulaştığı dünyayı etkin bir biçimde kavrama düzeyinin ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Diyalektik materyalizme kadar geçen uzun bir süreç söz konusudur ve bu son halini almasında, bütün çağlar boyunca insanın kendisini dinin düşünce ve eylem üzerindeki kısıtlayıcı baskısına karşı mücadelesinin izlerini taşır. Bu özelliğiyle de, her çağda ilerici düşünceye içerik veren, hedeflerini düzenleyen ve genelleştiren bir rol oynamıştır. Antikçağda atomcular, ortaçağda Nominalistler, kapitalizmin başlangıç dönemlerinde aydınlanmacıların büyük bir bölümü, bilimin ve tekniğin gelişmesine bağlı olarak ortaya çıkan değişik türde materyalist okullar, bu birikimin köşe taşlarını oluştururlar. Kuşkusuz, bu genel birikim içinde, materyalist felsefe, birbirinden çok farklı, bazen karşıt okullar elinde gelişmiş, esas karakteri itibariyle de metafizik bir karakter taşımıştır. En genel ifadeyle, materyalizm, varlığın temelinde düşüncenin bulunduğunu savunan idealizme karşı, bütün varlık dünyasının maddeye dayandığını ve düşüncenin de maddenin bir ürünü ya da sonucu olduğunu savunmak anlamına gelmektedir. Maddi dünyayı tek ve bütünsel olarak kavrayan bu görüş, maddenin üstünde ya da ötesinde olduğu ileri sürülen bütün güçlerin (ruhların, tanrıların, evrensel aklın) insan hayatındaki etkisine karşı durmayı temsil eder. Bilimlerde, sanatta ve felsefede, materyalist eğilimlerle bugüne kadar geçen zaman içindeki bütün egemen sınıfların dünya görüşleri birbiriyle çelişmiş ve çatışmıştır. Materyalist felsefe, daima, egemen düşünceye ve egemenliğin siyasal sistemlerine muhalif olan çevrelerin dünya görüşü içinde ve ona güç veren bir işlev taşımıştır. Bir başka deyişle, materyalizm, genel içeriği ile yalnızca proletaryanın ve komünistlerin değil, bütün ezilen sınıfların ve devrimci siyasi hareketlerin ortak mirası olarak tanımlanabilir.
Ne var ki, diyalektik materyalizmden önceki bütün materyalist sistemler, aynı zamanda metafizik unsurlar da taşıyorlardı ve özellikle toplumsal hareket ve insanın doğa üzerindeki etkinliğinin sonuçları söz konusu olduğunda, insanın aktif bir rol taşıdığı görüşüne ulaşamıyorlardı. Metafizik materyalizm, maddenin hareketini bölümler halinde ve geçişsiz olarak algılıyor, karşılıklı etkileşme, birbirinden doğuş ve birbirine dönüşme olanaklarını ve zorunluluklarını görmüyordu. Belli bir kategori ya da kavramla ifade edilen herhangi bir nesne ya da Olayın, bütün bir süreç boyunca bu temel niteliğinin ancak dışsal olarak değişebileceği görüşü de, metafizik materyalizmin başlıca yanılgılarından birini oluşturuyordu. Bu noktada, diyalektik materyalizmi savunan işçi sınıfı partisini ve buna bağlı bilim ve düşünce adamlarını bekleyen önemli görevler vardır. Devrimci sosyalist bilinçle donanmış işçi sınıfının dışındaki muhalefet güçlerinin temsilcileri, burjuva-küçük burjuva bilim adamları, sanatçılar ya da yazarlar, dünya görüşlerinin sınırları dolayısıyla, muhalefet olarak tuttukları yer ve muhalefet programlarının niteliği bakımından da kendi tarzlarında sahip oldukları materyalizmin eksikliklerini ve zaaflarını taşırlar. Lenin, kendi zamanında, materyalist felsefenin, işçi sınıfı ile diğer devrimci, demokrat halk muhalif güçleri arasında bir ittifak için elverişli olanaklar sunduğunu saptamıştı. Bu yalnızca devrimin başarılmasında değil, devrim sonrasında komünizmin kuruluş sürecinde de gerekliydi. Lenin, “Komünist olmayanlarla ittifak kurulmadıkça, komünist düzenin kurulmasında başarı söz konusu olamaz.” demiştir. Bu ittifakı gerçekleştirmenin başlıca araçlarından biri de, materyalist dünya görüşü idi. Bu bakış açısı, günümüz koşullarında da büyük önem taşımaktadır. Özellikle dinci gericiliğin ilerleyişi karşısında paniğe kapılan, buna karşı durmak isteyen, fakat tıpkı geçmişte olduğu gibi bugün de dünya görüşlerinin sınırlılığı nedeniyle, dinsel gericilik karşısında takındıkları tavrı dinin felsefi ve sosyal temellerine kadar uzatamayan ve düştükleri çelişkiler dolayısıyla güçsüz ve büyük ölçüde uzlaşmacı bir çizgide kalan aydınlar, ancak sağlam bir materyalist dünya görüşü ile ileri doğru gidebilirler. İşçi sınıfının politik hareketi, tutarlı ve militan bir materyalizmi savunarak, hem kendi sınıfının bilincini geliştirmek hem de, devrimci demokrasi cephesinde güçlü bir mevzi yaratmak olanağını bulacaktır.
Genel olarak idealizm ve materyalizm çatışması, özel olarak da din konusunda başvurulabilecek kaynaklar özetle, şunlardır:
Marx’ın “Hegel’in Hukuk Felsefesine Giriş” başlıklı makalesi “Din halkın afyonudur” özdeyişinin geçtiği yazısıdır. Bu özdeyişin tam içeriği ve hangi bağlamda söylendiğinin araştırılması özel bir eğitim olacaktır. Makalenin yer aldığı, “Din Üzerine- Marx, Engels” başlıklı derleme içinde, Marx ve Engels’in en önemli makaleleri yer almaktadır. Dinin ortadan kalkışı için, Kapital’in, 1. Cildinin Konu Dizini’nden yararlanılabilir. Engels’in, Anti-Dühring, Doğanın Diyalektiği adlı eserleri, diğer birçok konuda olduğu gibi, din konusunda da temel başvuru kitaplarıdır. Lenin’in konuya ilişkin görüşlerini ise, yine “Din Üzerine” başlığı altında toplanan makalelerinde bulabiliriz. Burada özellikle, “İşçi Partisinin Din Karşısındaki Tutumu”, “Sosyalizm Ve Din” başlıklı makaleler, Marksistlerin din karşısındaki tutumlarını ve dine karşı savaşlarını, sosyalizm, Tanrıtanımazlık ve dinsel özgürlük konularına ilişkin Marksist bakış açısını mükemmel bir biçimde sergilemektedir.

FELSEFE ÖĞRENİMİNDE İLK ADIM: DİYALEKTİK MATERYALİZMDE KAVRAMLAR VE BAŞLICA KATEGORİLER
Her felsefe okulunun ayırt edici özellikleri, madde ve bilinç arasındaki ilişkiyi çözmesinden başlayarak, bilgi teorisinde, mantığında ve yönteminde, kavram ve kategorilerden oluşan terminolojisinde görünür. Her felsefe, tarih boyunca kullanılmış pek çok kavram ve kategoriyi, kendisine özgü bir içerikle donatarak kendisinin kılar. Örneğin madde kavramına verilen içerik, çağlar boyunca, temel tutumlar bakımından defalarca değişiklik göstermiş, birbirine karşıt ve çelişik birçok tanım ileri sürülmüştür. Genel olarak ele alındıklarında birbirinden tamamen farklı ve hatta karşıt içerikler taşısalar da, her kavram ve kategori, belli bir felsefi sistem içinde sistemin bütünüyle tutarlı özellikler taşır. Bu genel tutarlılık, felsefi görüşün sistem olarak ortaya çıkmasını sağlayan en temel özelliktir. Kendi kavramları arasında çelişkiler bulunan, biri diğerini geçersiz kılan düşünceler, felsefi sistem oluşturmazlar.
Diyalektik materyalizmi karakterize eden başlıca kavram ve kategorileri şöylece sıralayabiliriz:
Hareket, madde, zaman ve uzay, özel ve genel, öz ve içerik, görünüş ve biçim, neden ve sonuç, zorunluluk ve rastlantı, olanak ve gerçeklik, teori ve pratik, mantıksal ve tarihsel, karşılıklı etki, nedensellik, objektif ve sübjektif, mutlak ve göreli, sonlu ve sonsuz, ussal ve duyumsal, süreklilik ve kesiklik, evrim ve devrim, soyut ve somut, parça ve bütün, çelişki, uzlaşan ve uzlaşmayan karşıtlıklar, nicelik ve nitelik, yadsıma, vs.
Marksist klasiklerde geçen başlıca kategoriler bunlardır. Her bir kategorinin içeriği, materyalist diyalektik açıdan kurulmuştur ve diğer felsefi sistemlerde olduğundan tümüyle farklıdır. Kategorilerin büyük bir çoğunluğu, bir kavramın karşıtı ile birlikte oluşturduğu ikililer halindedir. Bu önemli bir farklılığı gösterir. Metafizik ve idealist sistemlerde, karşıtlığın bir kusur olarak görülmesi sonucu, örneğin rastlantı ve zorunluluk, ayrı ayrı incelenmek durumundadır. Ya da öz ve biçim, daima birbirinden ayrı oluş tarzları olarak anlaşıldıklarından, bir arada ve birbirlerine etkileri bakımından ve hele çelişen özellikleriyle düşünülemezler. Her şeyden önce, karşıtını içerme ilişkisi bakımından, sonra da ayrı ayrı her birinin bir hareket biçimi içinde birbirlerine bağlanmalarının sistemim yüksek bir mantık düzeyinde işlenmiş olmasından dolayı, diyalektik materyalizmin kategoriler teorisi, sistemin bütününün anlaşılması bakımından büyük önem taşımaktadır.
Lenin’in deyişiyle, diyalektik mantığın başyapıtı olan Kapital, kategorilerin içerikleri ve kullanılış biçimleri hakkında başvurulacak temel eser niteliğindedir. Ne var ki, bunlar Kapital’de ayrı ayrı ve özel bölümler halinde işlenmiş değildir. Kapital’in içinde, bazen adları bile anılmadan, bir inceleme unsuru, mantıksal yapı olarak kullanılırlar. Bunları Kapital içinde bulabilmek için dikkatli bir okuma gerekir. Öte yandan, Kapital’in sonuna eklenmiş bulunan “Konu Dizini’nde, Diyalektik ve Marksist Ekonomi Politik Yöntemi bölümlerinden yararlanarak, bunlardan bir bölümünün geçtiği pasajlar bulunabilir.
Doğanın Diyalektiği’nden ve Anti-Dühring’ten de aynı biçimde yararlanılabilir. Fakat kategorilerin başka felsefi sistemler içinde yeri ve anlamı, Hegel sistemindeki içerikleri ve diyalektik materyalizm bakımından anlamları ve işlevleri hakkında daha ayrıntılı bilgi, Lenin’in “Felsefe Defterleri” içinde aynı yöntemle yapılacak bir araştırmayla bulunabilir.
Kavram ve kategoriler üzerinde yapılacak bir inceleme ve bunların içeriğinin klasik metinlerden öğrenilme çabası, diyalektik materyalizmin temelleri hakkında “hızlandırılmış” bir kurs niteliğinde olabilir.
Kavram ve kategorilerle birlikte, diyalektiğin üç temel yasası (nicelikten niteliğe geçiş, karşıtların birliği ve mücadelesi, yadsımanın yadsınması), aynı yöntemle yukarıda adlarını andığımız eserler içinde bulunarak incelenebilir.
Her iki konu, yani kategoriler ve yasalar için, özellikle Lenin’in “Felsefe Defterleri” bir diyalektik materyalizm ansiklopedisi değeri taşımaktadır. Bu eser, içindeki pek çok alıntı ve Lenin’in kendi yöntemince yaptığı notlamalar dolayısıyla, oldukça güç okunabilmektedir. Özellikle, herhangi bir kitap gibi, başından sonuna kadar sırayla okunmaya kalkışıldığında, hem büyük güçlüklere yol açar hem de bitiminde herhangi bir gelişme sağlanmamış olur. Bu eser, incelenen konuya ilişkin bölümler seçilerek ve özellikle Lenin’in notlarıyla esas metin arasındaki ilişkiler dikkatle incelenerek okunabilir. Lenin, notlarında hem alıntı yaptığı eserler hakkında görüşlerini söylemektedir hem de büyük ölçüde kendi eğitimini geliştirmek için yer yer kendisiyle de tartışmaktadır.
Eser birçok yönden, ayrı ayrı yöntemlerle okunabilir. Fakat Lenin’in, Marx’ın Kutsal Aile adlı eserini okurken izlediği yol ve kullandığı yöntem, bizzat kendi eserinin okunması için de bir yol olabilir. Bu yüzden, Felsefe Defterleri’nin, bu bölümü, herhangi bir klasik metnin nasıl okunup notlanacağının öğrenilmesi için ilk elde incelenmelidir.
İnceleme ve tartışmanın bir arada yürütülmesi, Lenin’in diğer bölümlerdeki notlarında da sık sık rastlanan bir özelliktir. Bu metinlerin incelenmesi, Lenin’in her şeyden önce, bir kitabı ya da makaleyi okumaya başlarken kendi problemini net olarak tanımladığını göstermektedir. Her kitabı ya da makaleyi, Lenin, ya üzerinde çalışmakta olduğu bir konuya ilişkin olarak okumaktadır ya da kendi kafasında oluşan bir problemin çözümüne yardımcı olması için. Bazı metinler ise, ağırlıklı olarak eleştirilmek için gözden geçirilmektedir. İncelendiğinde görülecek olan başlıca özellik, Lenin’in okuma ve notlama yönteminin amacına uygun olarak değişiklikler gösterdiğidir. Özellikle Hegel okumaları; eğitim, tartışma, notlama, eleştirme amaçlarının bir arada bulunduğu yoğun parçalardır. Burada, onun dikkat ettiği bütün özelliklerin, Marksizm tarafından geliştirilen özellikler olduğunu görürüz. Bir bakıma, Lenin’in, Hegel’i, Marx’ı daha derinden kavramak için okuduğunu söyleyebiliriz. Buradaki notların 1914-1916 yılları arasındaki okumalara ait olduğunu düşünürsek, Lenin’in titiz bir öğrenci gibi, her şeyi en ince ayrıntısına kadar büyük bir sabırla ve öğrenme isteği ile okumasının değerini daha iyi anlayabiliriz. Bu da göstermektedir ki, Marksizm’in öğrenciliği, bitmez tükenmez bir süreçtir ve Lenin düzeyinde bir önder durumuna gelinse bile tamamlanmış sayılmamaktadır.
Kavramalar, kategoriler ve yasalar, diyalektik materyalizmin iskeletini oluşturur. Bu yüzden, yukarıda değindiğimiz ve bir felsefe çalışmasının başlangıcında yer alması gereken temel perspektifleri özetleyen konuların öğrenilmesinden sonra, daha sonra geliştirmek ve derinleştirmek şartıyla, kavramlar, kategoriler ve yasalar, sözlüklerden ansiklopedilerden ve basitleştirilmiş el kitaplarından kabaca özetlenebilir.
Bunun için yardımcı olabilecek pek çok çalışma vardır. M. Rossenthal ve P. Yudin tarafından kaleme alınan ve Aziz Çalışlar tarafından Türkçeye çevrilen, “Materyalist Felsefe Sözlüğü” (Sosyal Yayınlar), Manfred Buhr ve Alfred Kosing tarafından yazılan ve Türkçeye “Marksçı Leninci Felsefe Sözlüğü” (Konuk Yayınları) adıyla çevrilen sözlük, İvan Frolov yönetiminde Bilimler Akademisi tarafından hazırlanan “Felsefe Sözlüğü” (Cem Yayınevi), mevcut sözlükler arasında önerilebilecek nitelikte olanlardır. Ne var ki, bütün sözlüklerden edinilen bilgi, diyalektik materyalizmin kabalaştırılmış ve basitleştirmek adına eksik ve metafizik tarzda özetlenmiş bir yığını olabilir. Araştırmaya başlarken sağlanacak olan kolaylık, ilerleyen aşamalarda klasiklerin eksik ve yanlış anlaşılmasını da etkileyebilir. Bu yüzden, buralardan edinilen özetlerin, ancak geçici bir kolaylık için işe yarayacağı gözden ırak tutulmamalıdır. Bu söylediklerimiz, Orhan Hançerlioğlu tarafından hazırlanan “Felsefe Ansiklopedisi” için misliyle geçerlidir.

“FELSEFE TARİHİ”
Felsefe tarihi, önce, temel kavram ve kategorilerin tarihsel köklerinin incelenmesi için bir kaynak olarak, sonra da bilinçle madde arasındaki ilişkinin gelişmesinin ana hatlarını özetleyen bir birikim olarak değerlendirilmelidir. Gerçekte, felsefenin üretim ilişkilerinden ve bunun üzerinde şekillenen sınıf mücadelesinden bağımsızlığı söz konusu olamaz. Bununla birlikte, bu başlık altında derlenen bilgi, özel olarak ideolojik ve düşünsel gelişimin ana hatlarını özetlemesi bakımından son derece önemlidir. İnsan topluluklarının evrimine paralel giden bir de düşünce evrimi çizgisi bulunduğunu görmek, diyalektik materyalizmin köklerini ve tarih içinde hangi evrelerden geçerek, proletaryanın dünya görüşü biçimini aldığını anlamamız için zorunludur.
Her felsefi akım, büyük ölçüde, toplumsal tarihin bir parçası ve onun gelişmesinin ürünü olmuştur. Bununla birlikte, Marksizm dışında hiçbir felsefe, bir kitle gücü olarak, temsil ettiği ya da mücadelesinin ve varlığının bir ürünü olduğu sınıfla birleşmemiştir. Köleciliğin ideolojisini ya da aristokrasinin veya burjuvazinin dünya görüşünü yansıtan, onun eylemiyle ve yönetme tarzıyla uyumlu felsefeler vardır ve ortaya atıldıkları dönemde büyük ölçüde yönetici sınıfın ihtiyaçlarına cevap verme yeterliliğini de göstermişlerdir. Fakat, Marksizm, bunlardan farklı olarak, bir sosyal güç haline gelebilmesine elverişli sosyal sınıfla birleşebilmiş, net bir sınıf karakteri ve sınıf gücü olmuş, Marx’ın kendi deyişiyle, “maddi bir güç haline” gelebilmiştir. Bunda elbette, Marksizm’in, kendisini sınıf mücadelesinin bir parçası olarak açıkça ilan etmesinin de rolü vardır: Marksizm, diğer felsefi akımlardan farklı olarak, kendisini, geçmişteki bütün felsefi akımların sınıf karakterini de açıklayarak, “bütün insanlığın”, “evrensel aklın”, “insanın özünün” vs. felsefesi olarak değil, proletaryanın mücadele silahı olarak ilan etmiş ve birleşmek istediği sınıfın bilinci olmaya da aday olmuştur.
Ancak bu düzeye çıkabilmek için, kendisinden önceki bütün sınıf mücadelelerinin sosyal, siyasal ve ideolojik birikiminin kapsamlı bir eleştirisini geliştirmiştir. Proletarya hareketinin bütün verili sosyal koşulların ve sınıflı toplumlar tarihinin bir eleştirisi olduğunu düşünen Marx’a dayanarak Lenin, proletaryanın dünya görüşünün de bu birikimi eleştirel tarzda kapsaması gerektiğine işaret ediyordu. Felsefe tarihi, en azından bu bakımdan üzerinde çalışılması gereken bir daldır.
Fakat diyalektik materyalizmin köklerinin ve gelişme özelliklerinin tanınması söz konusu olduğunda, felsefe tarihine yaklaşım daha büyük bir önem taşımaktadır. Diyalektik materyalizmin başlıca kavram ve kategorileri, bütün felsefe tarihi boyunca değişik filozoflar ve felsefi akımlar tarafından işlenip geliştirilmiş ve belli bir içerikle donatılmıştır. Örneğin madde, zaman, uzay, neden, etki, oluş, öz, biçim vs. antikiteden başlayarak, Marksizm’in başlıca kaynaklarından birini oluşturan Klasik Alman Felsefesinin büyük okullarına kadar, her dönemde her felsefe tarafından işlenip incelenmiştir. Aşağıdaki bölüme bir listesini vereceğimiz kavram ve kategorilerin tarih boyunca geçirdikleri evrimin ve değişmenin incelenmesi, bu kavram ve kategorilerin diyalektik materyalizm içinde kazandıkları içeriğin anlaşılmasını sağlam bir temel üzerinde mümkün kılacaktır.
Diyalektik, Hegel’in elinde, tamamen, bir kavram ve kategori diyalektiği olarak şekillenmişti. Esas olarak bir yeni mantık kurmaya giriştiği için, Hegel’i ilgilendiren, düşüncenin iç hareketiydi. Diğer yandan bu görüş, varlığın başlangıcında evrensel bir aklın bulunduğu görüşüyle de tamamlanıyordu. Sonuçta da, düşüncenin, ya da evrensel aklın hareketinin anlaşılmasının, maddi dünyanın anlaşılmasının temeli ve başlangıcı olduğu noktasına ulaşılıyordu. Bu bakış açısı, kavram ve kategorilerin kökeni ve hareketi sorununu tartışmayı gerekli kılmakta ve bizi, materyalizmle idealizm arasındaki temel çatışma noktasına götürmektedir.
Türkçede yayınlanmış en kapsamlı felsefe tarihleri, Macit Gökberk ve Alfred Weber imzalarını taşıyan aynı adlı iki eserdir. Birincisi, Remzi Kitabevi’nden, diğeri Sosyal Yayınları’ndan çıkmıştır. Özellikle materyalist felsefenin gelişimi için, Marx’ın Kutsal Aile adlı eserinde, “Fransız Materyalizmi” ölümü incelenmelidir. Engels’in Anti-Dühring adlı eserinde de, değişik bölümlere dağılmış halde, felsefe tarihinin başlıca köşe taşları özetlenmektedir. Burada da yine, eserin Konu Dizini incelenerek, okunacak bölümler seçilebilir.

FELSEFENİN TEMEL SORUNU
Her felsefe okulunun kendi içinde temel sorunu, düşünce ve varlık konularına ilişkin olanıdır. Akımın özelliğine bağlı olarak, bu sorun değişik biçimlerde ve bağlamlarda dile getirilse de, felsefenin diğer temel konularındaki bakış açısını da, bu konuda takındığı tutum belirler. Engels, felsefe tarihi boyunca, bu konu ekseninde ayrışmış felsefelerin başlıca iki ana grupta toparlanabileceğine işaret etmiştir. Birincisi, maddenin düşünceye öncel olduğunu, bir başka deyişle varlığın bilinçten önce geldiğini ileri süren materyalistler (materyal = madde); ikincisi de, düşüncenin ya da bilincin maddi varlığa öncel olduğunu ileri süren idealistler (ideal = düşünce, fikir). Bu ayrımın temel bir sorun olarak tanımlanmasının nedeni, her iki görüşün de, sonuçta, diğer düşünce ve eylem alanlarını belirleyen bir ayrıma temel teşkil etmesindedir. Örneğin, ortaçağda, bilinç ya da maddenin önceliğini tartışmak, “dünyayı tanrı mı yarattı, yoksa dünya maddi olarak öncesiz ve sonrasız olarak var mıydı?” sorusuna karşılık düşerek, bütün bir egemenlik Sisteminin sorgulanmasına kadar uzanabiliyordu. Bir ayrım noktasının bu kadar kapsamlı genel bir özellik göstermesinin nedeni, şu soruyu içermesinden kaynaklanmaktadır: Olaylar, nesneler ve ilişkilerle, bunlar hakkındaki düşüncelerimizin arasında nasıl biri bağıntı vardır? Bu bağıntı nasıl kurulur ve sonuçta nesneler, olaylar ve ilişkiler hakkındaki düşüncelerimiz, bunların değiştirilmesini sağlayabilir mi? İdealizm, varlıktan önce bulunan bir aklın kurduğu dünyanın, insan düşüncesinin ve eyleminin hareketiyle değiştirilmesini de mümkün görmüyordu. İdealizmin tasarladığı dünya, her noktasında, insan isteklerine ve iradesine bağlı olarak değişmeye karşı dirençli, kendi içinde kapalı bir dünyaydı. İnsan, yalnızca buna uyum sağlayabilir, bunu da tanrının emirlerine boyun eğerek yapabilirdi. Materyalizmin çizdiği dünya ise, insanın üzerinde değişiklikler yapabileceği, denetleyebileceği, anlayabileceği ve en azından insanla etkileşme içinde bir dünya idi.
Diyalektik materyalizmi, gerek önceki diyalektik sistemlerden gerekse önceki materyalist sistemlerden ayıran temel özelliği tanıyabilmek ve Marx ve Engels eliyle ulaştırıldığı yüksek düzeyi anlayıp koruyabilmek için, bir başka deyişle bu materyalizmin saflığını koruyabilmek için, önceki sistemlerin özelliklerini bilmek zorunludur. Örneğin, atomcuların materyalizmleri ile yeniçağ aydınlanmacılarının materyalizmleri arasındaki farklılığı, bunlarla en gelişmiş metafizik materyalizm olarak kabul edilebilecek olan Feuerbach materyalizmine kadar yaşanan gelişmeleri bilmek, Marksist materyalizmin kullanılışında bunların yaşadığı eksik ve yanlışlıklardan korunmayı kolaylaştıracaktır. Özellikle son dönemlerde, diyalektik materyalizme karşı artan saldırılar, felsefenin temel sorunu hakkındaki materyalist ve idealist cevapları ayrıntılarıyla inceleme gereğini güçlendirmektedir.
Yalnızca eski materyalizmle ilişkisi bakımından değil, idealizmin değişik türleri açısından da diyalektik materyalizmin temel farklılığı anlaşılmadıkça, bu yönden de bir sızma daima mümkün olacaktır. Diyalektik materyalizmi sözde geliştirme ya da yeni gelişmeler bakımından Marx ve Engels’in, Lenin’in görüşlerini revize etme girişimlerinin pek çoğunda, idealist çizgilerin egemenliği görülmektedir. Şu halde, idealizmin yalnızca temel özelliklerinin değil, ayrıntılarının ve değişik idealist felsefe okullarının iç tartışmalarının da bilinmesi, büyük önem taşımaktadır.
Bütün bilgi toplamı, felsefeyi bir uzmanlık dalı olarak seçen devrimciler için gerekli olarak görülebilir. Bu büyük ölçüde doğrudur. Ancak, sözünü ettiğimiz konular hakkında, genel ve temel bilgilerin felsefede uzmanlaşmak gibi bir hedefi olmayan devrimciler için de gerekli olduğu yadsınamaz.
Konuyu en iyi özetleyen kitap, Engels’in “Klasik Alman Felsefesinin Sonu ve Feuerbach” adlı kitabıdır.

BİLGİ TEORİSİ
Bilginin kökeni ve amacı, yine her felsefi sistemin temel problemlerinden biridir ve diyalektik materyalizm içinde de önemli bir yere sahiptir. İdealizm, bilginin kaynağını, insanın maddi varlığının öncesinde bulunduğunu söylediği yüksek düşünsel ve tali yapılara (Tanrı’ya, ruhlara, evrensel akla) bağlar. Böylece bilgi, kutsal kitaplardan, kilise babalarının hikmetlerinden aktarılan bir özellik kazanır. Metafizik materyalistler ise, bilginin, maddenin kendisinden kaynaklandığını ileri sürer. Her iki görüş açısından da, insanın bilgi sürecindeki yeri edilgendir. Marksist bilgi teorisi emek teorisi ile birlikte anlaşılabilir.
Burada, her şeyden önce, maddi varlığın bilincimizden bağımsız bir gerçekliği olduğu kabul edilerek yola çıkılır. İkinci önemli belirleme, nesnelerin ve olayların bilinmesinin değişik derecelerinin saptanmasına ilişkindir. “Kendinde şey”, “fenomen” gibi kavramlarla varlığın değişik bilgi durumlarında bulunduğunu ileri süren idealizme karşı, diyalektik materyalizm, bunlar arasında herhangi bir fark bulunmadığını, esas farkın, bilinenle bilinmeyen arasında olduğunu gösterir. Üçüncü temel özellik, bilimin ve bilginin bütün dallarında olduğu gibi, bilgi teorisinde de, bilgi, bitmiş, tamamlanmış bir şey olarak görülmez.
Nesnel gerçekliğin nasıl bilindiği, göreli ile mutlak arasındaki ilişkinin ne olduğu, bilimlerin ve bilginin gelişmesinde üretimin rolü gibi konular, diyalektik materyalist bilgi teorisinin temel konularıdır.
Materyalizm ve Ampriokritisizm (Lenin), “Ütopik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm” (Engels), “Doğanın Diyalektiği” (Engels), bu konuda da temel başvuru kaynaklarıdır.

ETİK VE ESTETİK
Marksizm, etik (ahlak) konusunu da, emek kavramının temelinde bulunduğu bir dünya görüşü çerçevesinde ele almıştır.
Marksizm öncesi felsefi sistemlerin hepsinde, ahlak, bireysel bir sorun olarak işlenmiş, bilincin yükseltilmesiyle ulaşılacak bir hedef olarak gösterilmiş ve toplumsal hayatta belirleyici bir rolü olduğu savunulmuştur. Marksist ahlak anlayışını incelerken, kendisinden önceki ahlak anlayışlarının temellerini ve işlevlerini araştırmak önem kazanmaktadır. Marksizm, sınıflı toplum ahlakının, sınıf çıkarlarıyla belirlendiğini ve herkes için aynı derecede geçerli genel ve ilahi bir ahlak olamayacağını göstermiştir.
Özel olarak komünistlerin ahlaka bakışları konusu da, Marx ve Engels tarafından değişik eserlerde ele alınmıştır. Fakat komünistin bir partili olarak ahlakı sorunu, esas olarak Lenin tarafından incelenmiştir.
Ahlakın sınıfsal doğası, iyi ve kötü kavramları için, Alman İdeolojisi ve Anti-Dühring’te temel bakış açısı bulunabilir.
Yine aynı konunun alt başlığı olarak ele alınabilecek aşk ve mutluluk için, “Klasik Alman Felsefesinin Sonu ve Ludwig Feuerbach”, “Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni” konuya giriş için temel yaklaşımı en iyi özetleyen eserlerdir.
Eşitlik, özgürlük ve adalet kavramları da, diyalektik materyalizmde, toplumsal içerikleriyle ve sınıflar arası ilişkiler temelinde açıklanır. Anti-Dühring, Konut Sorunu, Gotha Programının Eleştirisi, bu kavramların değişik işlevlerini ve toplumsal evrimini anlatan pasajlar içermektedir.
Son olarak Lenin’in, “Rus Genç Komünistler Birliği Kongresinde Konuşma–1920” başlıklı makalesi, bütün teorik malzemeyi özetleyen ve pratik olarak devrim ve ahlak ilişkisini diyalektik materyalizm açısından açıklayan en önemli çalışmadır. Burada, burjuvazi tarafından tahrif edilerek bir oportünizm ve pragmatizm örneği gibi tanıtılan “Bizim için ahlak, proletaryanın sınıf mücadelesinin çıkarlarına bağlıdır” önermesi ileri sürülmekte ve açıklanmaktadır.
Estetik, yalnızca felsefenin alt başlıklarından birisi olarak değil, aynı zamanda bütün eylemliliğini de göz önünde tutulması gereken “güzellik” kurallarını araştıran bir dal olarak da önemlidir. Diyalektik materyalizm, genel olarak sanat eserinin değerlendirilmesi ya da eleştirilmesi için dayanılacak başlıca ilkeleri, yine emek kavramı ekseninde ve sınıfsal ilişkiler temelinde ele alır. Bu konuda, diyalektik materyalizmin kurucularının özel bir çalışması olmamıştır. Görüşlerini, eserlerine dağılmış biçimde bulabiliriz. Marx’ın görüşlerinin Lisşitz tarafından yapılan bir derlemesi Türkçede yayınlanmıştır. Yalnız Lenin’in, sanat ve edebiyat üzerine oldukça zengin bir verimi vardır. Özellikle “Parti Edebiyatı ve Parti Örgütü” başlıklı makalesi, Tolstoy, Herzen, Çernişevski, üzerine sanatsal, siyasal ve sosyal ilişkileri de değerlendiren makaleleri son derece önemlidir.
Öte yanan Marksist estetik kuramına geliştirmeye yönelmiş çalışmalar, konuyu tartışmak ve geliştirmek için elverişli bir birikim sağlamaktadır. Bunlar arasında, Kagan’ın, Avner Ziss’in sonra da Luckas’ın eserleri ilk elde okunmalıdır.
Konunun bütününe ilişkin olarak, klasiklerin yanı sıra, şu eserlere de yardımcı kaynak olarak başvurulabilir:
Marksizm Ve Felsefe, Karl Kosch, Belge Yayınları, 1990.
Marx, Kapital ve Diyalektik Materyalizm, Prof. Dr. Ömür Sezgin, Verso Yayınları.
Diyalektik ve Tarihsel Materyalizmin Alfabesi, Boguslavski vd. Bilim Ve Sosyalizm Yayınları, 1990 Aynı eser Sol yayınları tarafından Diyalektik Materyalizmin Abecesi adıyla çevrilip yayınlanmıştır.)
Mantık ve Diyalektik, Aydın Çubukçu, Evrensel Basını Yayın, 1993.
Marksizm’de Temel Kavramlar, İlhan Akdere, Evrensel Basım Yayın, 1993.
Teoride ve Eylemde Diyalektik Materyalizm, Evrensel Basım Yayın, 1994.

Aralık 1994

Karl Marx, henüz on dokuzunda bir delikanlı olarak Berlin Üniversitesi’nde öğrencidir. Temel ilgi alanı felsefedir; felsefenin ise, dünyayı değiştirmenin silahı olması gerektiğine inanmaktadır. Günlerini ve gecelerini kitaplarla geçirebileceği, Berlin yakınlarındaki Stralow’da bir köy evindedir. Hegel’in “Tinin Fenomenolojisi”ni incelemekte ve bir soruya cevap aramaktadır: Acaba ateşi çalıp sonsuza dek taşıyacak yeni Promete kimdir?
(Genç Marx, Aiskhylos’in yorumuyla, tanrılardan çaldığı ateşi insanlığın hizmetine sunan ve böylelikle uygarlığın başlangıç ışığını da yakan Promete’yi, devrimci bir simge olarak görmekte, insanlığın gerçek kurtuluş teorisinin formülasyonuna da aynı büyük değeri biçmektedir.)
Huzursuz genç araştırmacı, bulduğu gerçeklerin ve henüz çözemediği problemlerin coşkusu ve sancısıyla doludur. Kant, Schelling, Fichte; yenilmiş, tozlar içinde yatıyorlar. Hegel, bu Prusya dâhisi, gökyüzünden çaldığı ışığın gücünden korkmuş ve düşüncelerini sonuca götürmekten çekinerek “fitili kısmak” istemiş, insanlığın yeni Promete’si olamaz. Ya keskin radikal fikirli hukuk profesörü Gans? “Hayır. Ateşi kapıp sonsuza dek götürecek olan yeni Promete, Gans olamaz.”
O halde, insanlığın gerçek kurtuluşunun yolunu gösteren, ateşi kapıp sonsuza dek taşıyacak olan yeni Promete kimdir?
Yazar, genç araştırmacının çektiği sancıların, gerçekte proletaryanın dünya görüşünün doğum sancıları olduğunu okuyucuya hissettirir. Yunan Mitolojisinin en büyük kahramanının eylemiyle benzerlikler kurularak anlatılan eylem, ateşin yeniden ve sonsuza dek taşınmak üzere çalınışının öyküsüdür. Sahnede yeni bir sınıf vardır ve birikimlerini bu sınıfın hizmetine sunmuş aydınlar… Kitap, adını bu büyük eylemden almaktadır.
Ateşi Çalmak, Promete ile Marx arasında bir benzerlik kurarken, bunun simgesel ve son derece göreceli olduğunu da hissettirir. Çünkü önünde sonunda, Promete, Olimpos tanrılarına kafa tutmuş bir “bireydir”. Burada ise eylemini, tarihin dünyayı değiştirmek ve yeni bir dünya kurmakla yükümlendirdiği bir sınıfla birleştirmiş bir kahraman vardır. Bu bakımdan bu kitap, yalnızca, Marx’ın devrimci eyleminin romanlaştırılması değildir. Bir sınıfın, hareketli bir yüzyıl boyunca yürüttüğü büyük mücadelelerin ve bu mücadelenin yönlendirici bir unsuru olarak kaderlerini onlarla birleştirmiş Karl Marx ve Friedrich Engels’in eyleminin romanıdır. Ve zaten bu büyük ihtilalcilerin, proletaryanın eyleminden soyutlanabilecek bir yaşamları da olmamıştır.

BELGESEL VE BİYOGRAFİK BİR ROMAN
Romanı, öteki edebiyat türlerinden ayıran özelliklerden biri ayrıntıdır; belli bir sınırı aşan uzunlukta, karmaşık ve zengin bir yapı olarak, roman, işlediği konulan ve kişileri genellikle derinlemesine ele ak, eğer bir kahramanın bütün yaşantısını aktarmak iddiası taşıyorsa, duygusal psikolojik süreçleri ele almadan yapamaz. Romanın bir diğer özelliği, yazara, özgürce kurgu yapma ve kahramanlarını yönlendirme imkânı tanımasıdır. Roman, konusunu, gerçek, yaşanmış olaylardan almış olsa bile genellikle yazarın hayal dünyasının ürünüdür ve doğrudan belge değeri taşımaz, ancak konu edindiği dönemin toplumsal yapısı hakkında genel bir fikir verir. Bu iki özellik bir arada düşünüldüğünde, roman ile belgesel çelişik iki kavram olarak belirir. Bir eserin hem roman hem de belgesel olabilmesi, söz konusu çelişkinin çok iyi toparlanmış belgelerle asılmasıyla bir ölçüde mümkün olabilir. Hem her konuda objektif, belgelere sadık kalınacak hem de kahramanların yaşamlarının ayrıntılarına girilecek, onların duygu dünyaları yansıtılacak. Bu bakımdan belgesel ve biyografik özellikler taşıyan roman yazmak her durumda zor, riskli ve sorumluluk yükleyen bir uğraştır.
Ama eğer yazılacak olan, Marx ve Engels gibi teorileri ve eylemleriyle büyük birer tarihsel kişilik olma özelliği kazanmış ihtilalcilerin yaşamı ve bir yüzyılın belli başlı büyük işçi mücadeleleriyse (hele onların dünya görüşüne bağlı bir yazar için), bu daha da zor bir iştir. Çünkü hiçbir tarihsel olay, kahramanlara ait en küçük ayrıntı, hayal ürünü olamaz. Ve eser, olayların üzerinden bir yüz yıl geçtikten sonra yazılıyorsa, bu, başvuracağınız canlı tanık yok demektir; her şeyi, eldeki sınırlı belgeden bulup çıkaracaksınız; mektup satırlarının aralarına sıkışmış ve üzerinde yüz yıllık zamanın tozunu taşıyan tonlarca materyalin içine gizlenmiş küçük ayrıntıları bin bir emekle açığa çıkarmak, belki de küçük bir diyalog ya da basit bir ayrıntı için günlerce aramak zorundasınız.
Galina Serebryakova, Ateşi Çalmak adlı eseriyle bu zor görevi başarmıştır. Eserin her satırının doğruluğu kuşku götürmezdir. Öte yandan zengin bir olay örgüsüne ve derin ayrıntılara sahiptir. Kitap hem tümüyle belgelere bağlı kalmayı, hem de bir romanda olması gereken zenginliği yansıtmayı başarmıştır.
Hakkında ayrıntılı bilgilere sahip olmadığımız, Türkiyeli okuyucuların da ilk defa bu kitapla adını öğrendikleri Galina Serebryakova, Sovyet bir araştırmacı ve yazardır. Serebryakova, bu romanı hazırlarken; öncelikle, Sovyetler Birliği Marksizm-Leninizm Enstitüsü’nde Marx ve Engels’e ve 19. yüzyıl Avrupası’na ilişkin bütün belgeleri taramıştır. 19. yüzyıl işçi hareketlerine Ve Marx ve Engels’in yaşamları ve eserlerine ilişkin açığa çıkarılmış tüm belge ve bilgilerin merkezileştirildiği bir kurum olarak Marksizm-Leninizm Enstitüsü’nün son derece zengin bir kaynak olduğuna kuşku yoktur. Fakat Serebryakova, hiç bir şekilde kendini elde ettiği bu bilgilerle sınırlamamış, başta Marx ve Engels’in doğdukları ve yaşadıkları şehirler olmak üzere, kitaptaki olayların geçtiği bütün Avrupa kentlerine giderek uzun araştırmalar yapmıştır. Topladığı bu bilgilerin ışığında eserini ortaya çıkarırken, Marksizm-Leninizm Enstitüsü’ndeki diğer uzmanlarla tartışmış, onların bilgi ve önerilerinden faydalanmış ve sonuçta tamamı bin beş yüz sayfayı geçen bu nehir romanı ortaya çıkarmıştır. Roman üç kitaptan oluşmaktadır. Üç kitaptaki olaylar arasında kronolojik ve kurgusal bir bütünlük vardır; ama her bir kitap kendi içinde bir bütün oluşturmaktadır.
Türkçede ilk defa ve henüz ilk cildi yayınlanan Ateşi Çalmak, bilebildiğimiz kadarıyla, Karl Marx ve Friedrich Engels’i eksen alarak yazılan tek romandır. Böyle bir eserin Türkçeye kazandırılması, Türkiyeli devrimciler için önemli bir kazançtır. Kuşkusuz Türkçede Marx ve Engels’in yaşamını konu alan birçok eser yayınlanmıştır ye bunlar arasında 1976 yılında Öncü Kitabevi tarafından yayınlanan “Karl Marx Biyografisi” ile geçtiğimiz Temmuz ayında Yurt Kitap-Yayın tarafından yayınlanan “Engels Biyografisi” özellikle anılmaya değer eserlerdir. Ateşi Çalmak’ı şimdiye kadar yayınlanmış biyografilerden ayıran özelliklerin başında, onun bir roman oluşunun sonucu olarak sadece teorik ve tarihsel bilgiler değil, zengin ayrıntılar ve duygusal-psikolojik yönler de içermesi yanı sıra. 19. yüzyıldaki karakteristik tüm işçi mücadelelerini de işçi kahramanların sıcak portreleriyle birlikte okuyucuya sunmasıdır. Bu özellikleriyle Ateşi Çalmak, farklı türde bir eser olarak karşımıza çıkmakta, okuyucunun zengin tarihsel olaylar örgüsünü bir roman tadıyla öğrenmesini sağlamaktadır.

MARX VE ENGELS’İN GENÇLİK YILLARI
Türkçe baskısı “Ateşi Çalmak 1” olarak yayınlanan kitabın orijinal adı “Karl Marx’ın Gençliği/Gençlik Çağı”dır. Kitapta Marx’ın çocukluk ve gençlik yılları, Marx ve Engels’in birlikte mücadele etmeye karar verdikleri 1844 yılına kadarki dönem ele alınmaktadır, Kitapta Marx’ın çocukluk ve gençlik yıllarına ilişkin ayrıntılar, Engels’inkine oranla daha fazladır. Bunun nedeni, yazarın Marx’ı Engels’ten önde tutma çabası değildir. Kuşkusuz Engels’in de ifade ettiği gibi, Marx’ın teorinin inşasındaki rolü Engels’ten daha fazladır; ama kitapta Engels’in çocukluğuna ilişkin ayrıntının azlığının nedeni, muhtemelen yazarın Engels’in yaşamına ilişkin daha fazla ayrıntıya ulaşamamış olmasıdır.
Onların yaşamlarına ilişkin ayrıntılar, onların kişiliklerinin ve dünya görüşlerinin nasıl şekillendiğine ışık tutmaktadır.
Karl Marx, sonradan Hıristiyanlığı kabul etmiş orta sınıf bir Yahudi ailesinin çocuğudur. Evlerinde her iki dinin gelenekleri kaynaşmış olmakla birlikte, babası Heinrich, Fransız Devrimi’ne hayranlık besleyen ilerici bir hukuk danışmanıdır. Ailenin tüm arzusu parlak zekâya sahip oğullarının, babasının mesleğini sürdürmesi ve giderek üniversitede bir kürsü sahibi olmasıdır. Evdeki bütün planlar buna yöneliktir. Ama genç Karl, onların tüm hayallerini yıkar, babasının ifadesiyle bir gün kurduğu sistemi, bir başka gün bir yenisini kurmak üzere acımasızca yıkar, felsefe ve bilim disiplinleri arasında gezinip durur, bir türlü uslanmaz, tatmin olmaz. Genel ilke daha lisede “Meslek Seçimi Üzerine” yazdığı yazıda biçimlenmiştir; “Tarih ancak ortak çıkarlar için çalışmış insanların yüceliğini kabul eder. En mutlu insan, en fazla sayıda insanı mutlu eden insandır.” Fakat sorun, tüm insanlığı mutluluğa götürecek düşünce sisteminin ve mücadele çizgisinin saptanmasıdır. Marx habire bunu araştırmakta, huzursuz olmaktadır.
Engels, son derece tutucu, Hıristiyan dogmalarının mutlak bir egemenlik kurduğu bir aile ortamında dünyaya gelir. Babası bir fabrikatördür. Ama bütün bunlar, onun gerçeği bulma, acı ve sıkıntılarına tanık olduğu işçilerin kurtuluş yolunu araştırma çabasından alıkoyamaz. O da bir Hegelcidir ve daha da ötesi Genç Hegelcilerin dine karşı savaşının içindedir. Ama onun dünya görüşünün kesinlik kazanmasında, yaşamlarına yakından tanıklık ettiği ingiliz işçilerinin “öğretmenliği” belirleyici olur.
Kısa süreli ve kavgalı geçen ilk karşılaşmaları sayılmazsa, Marx ve Engels, 1844 yılında bir araya geldiklerinde farklı yollardan aynı sonuçlara vardıklarını görürler ve yaşamlarının sonuna kadar sürecek dostlukları böyle başlar.
Bu birkaç cümlelik özet, bu gelişim çizgisinin nasıl bir dizi olay içinde gerçekleştiğinin, hangi sarp patikalardan geçildiğinin, kimlerle nasıl hesaplaşıldığının cevabı değildir. Kitap, bu süreci ince ayrıntılarla ele alır. Ve biz, böylece, genel hatlarıyla öğrendiklerimizi, onların duygusal süreçlerini, iç tartışmalarını öğrenmekle tamamlarız. Ve onların ne kadar yüce ne kadar insani ve sıradan olduklarını, gülerek, şaşarak, hayran kalarak ve hayret ederek öğreniriz.
İnsanlık, ilk kahramanlarını tanrılar arasından seçti ya da onlara yan tanrısal nitelikler yükledi: Bunlar, insani özelliklerden soyutlanmış, en güzel, en güçlü, en cesur ölümsüzlerdi. Gökyüzünden yeryüzüne indikten sonra da kahramanlar, kendileriyle öteki ölümlüler arasına hep bir sınır çektiler; kahraman olarak doğmuşlardı, başkalarının özlem ve isteklerini onlar adına gerçekleştiriyorlardı. Burjuvazi de dâhil, bütün sömürücü sınıflar, tarihsel ilerlemeyi kahramanlarla açıkladı. Ancak proletaryadır ki, kahramanlık kavramına yeni bir içerik kazandırdı ve kendi kahramanını, yine kendisinden beslenen ve kendi niteliklerinin bir cisimleşmesi olarak tarih sahnesine çıkardı. Birer proletarya kahramanı olarak Marx ve Engels, sahip oldukları yeteneklerle elbette sıradan insanlardan ayrılmaktadırlar. Ama onlar da tüm öteki insanlar gibi birçok sıradan özelliğe sahiptirler.
Bugün de proletaryanın elinde bir meşale olarak parlayan bilimsel sosyalizmin temelleri onlar tarafından atılmıştır ama onlar bu sonuçlara bir çırpıda varmış değillerdir. Bu süreç, bir dizi araştırma, yanılma, düş kırıklığından sonra tamamlanmıştır.
Ateşi Çalmak’ı okurken, Marx ve Engels’i hem olağanüstü yetenekleri ve cesaretleriyle hem de birer insan olarak sıradan özellikleriyle tanırız. Bir yerde, daha lise yıllarında, yüksek soyutlamaları ve mantık yürütmeleriyle hocalarını şaşırtan, öyle ki onu anlamalarına da engel olan; Hukuk Profesörü Gans’ı hayrete düşüren; kendisinden yaşça büyük ve kariyeri olan Bauer’i, Köppen’i, Rutenberg’i yetenekleri karşısında boyun eğmek zorunda bırakan Marx vardır. Öte yanda Jenny’ye acemi aşk şiirleri ithaf eden, düellolar yapan, sokak fenerlerini taşlayan, “Hegel’in Hukuk Felsefesi’nin Eleştirisi”ni bitirdikten sonra gecenin bir yarısında bir opera şarkısını söyleyerek komşularını uyandıran haşarı, delidolu Karl. Bir yanda, cesurca dine saldıran, daha öğrenciyken Hegel’in yegane takipçisi kabul edilen profesör Schelling’i tartışmada bozguna uğratan, sayısızca dili anadili gibi konuşan Engels vardır. Öte yanda, her zaman güleç, Hıristiyanlıkla dalga geçmek için kendi İncil’ini yazan, ihtiyar işçi John’la, Manchester’in kuytu bir meyhanesinde iki tek atan, kızların çapkın bakışlarına aynı şekilde karşılık veren boylu poslu yakışıklı Friedrich.
Ama hiçbir yerde, boyun eğen, yükselebilmek için taviz veren, bilimin kendisini götürdüğü dik patikada yılan bir Marx ya da Engels yoktur. Bruno, kendisinden, doktorluk unvanını elde edinceye kadar biraz taviz vermesini istediğinde tepeden tırnağa bir öfke seli olan Marx durur karşımızda. Ya da, oğlunu radikal fikirlerden uzak tutmak için fabrikasının Manchester’daki bürosuna yollayan baba Engels, oradan ünlü Chartist önderlerle kaynaşmış, İngiliz işçilerinin sorunlarını konu alan bir kitap yazmakla meşgul bir Friedrich bulur karşısında.

BÜYÜK İŞÇİ MÜCADELELERİ, İŞÇİ TİPLERİ
Kahraman, “toplam toplumsal koşulların ürünü” olarak tanımlanır. Diyalektik materyalizmin tarih anlayışı, toplumsal koşulların dışında bir kahramanlık tanımaz. Bu anlayışı romana uygulayan Serebryakova, romanda toplumsal koşullardan koparılmış bir Marx çıkarmaz karşımıza. Roman boyunca, Marx ve Engels’in yaşamlarının yanı sıra, 19. yüzyılın belli başlı büyük işçi mücadelelerinin de tarihini okuruz.
Kitap’ta 1831-1844 yılları arasında, Avrupa’da cereyan eden işçi mücadelelerinin en karakteristikleri bütün canlılığıyla, sınıfın bilinç düzeyi, proleter önderlerinin özellikleriyle birlikte anlatılmıştır. Roman başlıca üç ülkedeki mücadelelerden kesitlerle tanıştırır bizi. Aynı zamanda bu mücadeleler içinde ortaya çıkmış, sınıfın özelliklerini yansıtan isçi tipleriyle de tanışırız.
Proletaryanın bağımsız bir sınıf kimliğiyle, kendi talepleriyle burjuvaziye karşı ilk olarak kayrak açtığı eylemi, 1831 yılında patlayan Lyon ipek dokuma işçilerinin ayaklanmasıdır. Ateşi Çalmak Lyon Ayaklanması’nı anlatan bir bölümle başlar. “Çalışarak yaşamak ya da savaşarak ölmek!” şiarıyla barikatlar kuran Lyon proleterleri, barikatlarda günlerce, kahramanca çarpışırlar ve kenti ele geçirirler. Ama ne yapacaklarını, bundan sonra nasıl davranacaklarını bilememektedirler. Kararsızlık, kraliyet askerlerinin toparlanmasına imkân verir. Lyon Ayaklanması ezilmiştir; geride işçilerin taş kaldırımlardaki kanları ve yenilginin buruk tadı kalmıştır. Bir de işçi Myonie’nin feryadı:
“Çok karanlık. Ne yapmak gerektiğini bilmiyorum. Biz kazandık. Lyon’a sahip olduk; sonra da itiraz etmeden geri verdik. Şimdi ne yapalım? Barem için savaşalım mı, yoksa efendilerin vereceği sadakayı mı bekleyelim? Ne zaman bir insan çıkacak, ne zaman işçilerin de bir öğretmeni olacak ve onlara nasıl savaşmaları gerektiğini öğretecek, kazandıkları durumlarda bile niye hâlâ birer zavallı köle olarak yaşamak zorunda kaldıklarını anlatacak?”
Ezilmiş Lyon Ayaklanması’nın savaşçılarından Johann Stock’la birlikte bu kez Almanya’ya Hessen Prensliği’ne, despotizmin çizmelerinin ezdiği bu köylü ülkesine kayar konu. Johann, soylulara uykusuz geceler yaşatan Prenslikteki köylü ayaklanmasından sonra varmıştır Darmstadt’a. Burada Papaz Weidig, tiyatro yazarı ve güçlü ajitatör Georg Büchner ve Polonya ulusal direnişinin sıcaklığını içinde koruyan Woyzeck’le tanışır. Hemen bir “İnsan Hakları Komitesi” kurulur ve faaliyet başlar. Savaş çağrısı bu kez daha da keskinleşmiştir: “Kulübelere barış! Saraylara savaş!”
Kıta Avrupası’nın hemen karşısında, Manş’ın karşı yakasında bir Chartist fırtınası, bu ağır başlı, aşırı kurallı ülkeyi bir baştan bir başa titretmektedir. Dillerde “Halk Fermanı” (People’s Charter) vardır. Büyük, meşaleli gece gösterileri, çatışmalar, milyonlarca imzalı dilekçeler. İşçilerin tarihte kurduğu ilk siyasal parti, Chartistler ve onların unutulmaz önderleri Feargus O’connor, William Lowett… Ve artık “Durmaya cesaret edebilen dursun, durmayı başarabilen dursun!” 59 yaşındaki işçi, eski makine kırıcısı İhtiyar John da duramaz, katılır bu görkemli gösterilere.
Böylece romanda ayrıntıyla çizilmiş işçi tipleriyle de karşılaşırız. Bunlar, belirgin özellikleriyle sınıfın mücadeleci kesimi içinden özellikle seçilmiş kişilerdir ama kesinlikle kurmaca tipler değildir. Yazar, onları, bir yandan ait oldukları sınıfın o dönemdeki karakteristik özelliklerini yansıtacak tarzda işlerken, öte yandan onların karakter olarak kişisel özelliklerini, ruhsal yapılarını, sevinç ve üzüntülerini de başarıyla sunmuştur.
Bunlardan Johann Stock, okuyucuya yaşamı inanılmaz tesadüflerle dolu kurmaca bir roman kahramanı gibi görünür. Stock, 1831 Lyon Ayaklanmasında İşçi Komitesi başkanlarından Bouvri’nin yanı başında savaşmış, yenilgiden sonra Almanya’ya geçerek Büchner önderliğindeki harekete katılmış, orda tutuklanmış, gördüğü ağır işkenceler yüzünden sakat kalmış, mucizevî bir şekilde zindandan kaçmayı başarmış, görkemli tiyatro eseri “Danton’un Ölümü”nü kaleme aldıktan sonra derin bir ruhsal bunalım içinde can veren Büchner’i, İsviçre’de toprağa vermiştir. Paris’e geçerek işçi önderi Karl Schapper’la tanışmış, Blanqui’nin kurduğu “Mevsimler Birliği”ne girerek sayıları bini bile bulmayan isyancıyla iktidarı devirmeye kalkışmıştır. En sonunda Trierli Doktor Marx’la tanışarak kısa sürede onunla kaynaşmıştır. Fakat belki de olağanüstü tesadüflerle dolu ama gerçek bir yaşamdır Stock’unki. Marx, tanıştığında hayli ilerlemiş, birikimi ve sınıf sezgileriyle birçok sorunu çözmüş bu işçiye büyük değer vermiş ve onunla yakından ilgilenmiştir.
Alman asıllı “sarı kafalı” bu işçi, Marx öncesi sosyalizm akımlarının okulunda yetişmiş, zorlu mücadelelerde sınanmış bir militan olarak, Fransız ve Alman işçilerinin en gelişmiş örneklerinden biridir.
Romanda onun kişisel dramına da yakından tanık oluruz. Önün yaşamında büyük mücadeleler, yenilgiler, acılar, kararsızlık anları vardır ama asla teslimiyet yoktur. Kendisi kendi dramını bir vesileyle şöyle anlatır:
“Benim gibi, Stering’in (Prusya hapishanesinde bir işkenceci) kamçısını yemiş, ihtiyar dokuma işçisi kadının Sen Kler Köprüsü’nde ezilmiş kafasını görmüş, prensliklerin hapishanesinde tahtakuruları tarafından yenmiş, yoldaşlarını sokakta, mücadelede gömmüş, polis tarafından çıkmaz sokağa kıstırılan ve yenilgi anında gücünü kaybeden Büchner’in delirdiğini görmüş, Weidig’in ölesiye dövülüşünü görmüş bir insan kitabın üzerinde rahat bulamaz. Sınıfının kurtulması gerektiğinden dem vurup şarkılar söyleyerek bekleyemez. Gracchus Babeuf bize böyle öğretmedi.”
İhtiyar İngiliz işçisi John Smith ise Engelslerin, Manchester’daki firmalarında bekçilik yaparken Engels’le tanışan bir işçidir. O, İngiltere işçi sınıfının “canlı tarihi”dir. Luddistlerin (makine kırıcıları) yenilgisinden sonra uykuya dalıp Chartizmle birlikte uyanan, ve bir anda ihtiyarlık uyuşukluğunu üstünden atarak yaman bir kavgacı ve ajitatör olan İhtiyar John, İngiliz işçilerinin bütün sıkıntısını 60 yılına sığdırmış bir işçidir. John’un yoksul anne-babası, bakamadıkları çocuklarını bir fabrikatöre on yıllığına sattılar. On yıl kölece çalıştırıldı. İşsiz kaldı, dilencilik yaptı, kursağı hiç iyi bir yemek görmedi. Makineler, onu sınıf kardeşleriyle birlikte sokağa attığında önderi George Melor’la birlikte makine kırıcılığına girişti, epeyce bir “demir kaburga” kırdı. Luddistlere ölüm fermanı çıkarıldı. Luddist hareket en sonunda yenilgiye uğrayınca John da sessizleşti, duyuları köreldi, ta ki Birmingham’da Chartist gösteriler başlayıncaya dek. Engels’in Türkçeye “İngiltere’de Emekçi Sınıfların Durumu” adıyla çevrilen eserinde anlatılan, John’un, Johnlar’ın öyküsünün genelleştirilmiş bir özetidir.

* * *
Ateşi Çalmak, bir 19. yüzyıl romanı olmanın gereği olarak o yüzyılın bütün zenginliğini de gözler önüne serer. Felsefeciler, büyük yazarlar, şairler de kitapta önemli bir yer tutar. Bilim dalları serpilip gelişmiştir. İdealist felsefe, içinden sayısızca felsefeci ve bu felsefenin son ve büyük temsilcisi Hegel’i doğurmuştur. İktisat bilimi, kapitalist sistemi sorgulamaktadır. Sayısızca sosyalizm akımı, hareketli Avrupa toprağında kök salmaktadır. Bütün bu gelişmeler, burjuva çerçevedeki gelişmenin de en üst sınırına işaret etmektedir. Dünya, bütün bu birikimi eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutacak ve aynı zamanda bütün bu sistemlerle köklü bir kopuşu gerçekleştirecek devrimci hamleyi beklemektedir. Ve artık Marx, gecenin bir yarısında Vanneu Sokağı’ndaki küçük odasında, Hegel’le hesaplaşmasını sonuçlandırmak üzeredir. Engels, İngiltere’den Paris’e doğru yola çıkmıştır… Bilimsel sosyalizmin doğumunun “Öngün”ü…
Kitap, bilimsel sosyalizmin burjuva düşüncelerle mücadele içinde ama bu birikimin olumlu değerlerini kendine katarak doğuşunu gözlememize ışık tutmakta, sosyalizmin burjuvazinin devrimci birikiminin hem bir inkârı, hem de kapsanarak aşılmasının olduğunu ve bunun nasıl gerçekleştiğini daha yalandan gözlememize yardım etmektedir.
19. yüzyılın son çeyreği ve 20 yüzyıl boyunca Marksizm’in işçi hareketine egemen olduğunu, ya da kendini “sosyalizm” içinde tanımlayan her akımın Marksizm’i kesin otorite kabul ettiği gibi bir gerçek, Marksizm’in doğuşundan itibaren ve kolayca kabul gördüğü sonucuna götürmemelidir. Var olan her şeye cesurca saldıran, kurulu bulunan sisteme ve onun tüm üstyapı kurumlarına karşı gerçek ve devrimci alternatifler ortaya koyan Marx ve Engels, burjuvazinin sınırsız nefretini üzerlerine çekmekle kalmamışlar, aynı zamanda bilim, felsefe, ekonomi çevreleri ve “sosyalizm” akımlarınca da görmezden gelinmişler, düşmanlıkla ve sessizlikle karşılanmışlardır. Ama onlar, “var olan her şeye cesurca saldırmak” ilkesini bir an olsun ihlal etmeden, bilimselliğinden kuşku duymadıkları teorilerinin proleter yığınları “kapsayarak maddi bir güce dönüşmesi” için bedelleri ağır, zorlu bir mücadele yürütmüşlerdir. Onların kitaba yansıyan bu tutumu, içinde bulunduğumuz genel gericilik ortamında nasıl bir sabır ve özveriyle mücadele etmemiz gerektiği konusunda da aydınlatıcıdır.
Kuşkusuz kitap daha birçok yönden değerlendirilebilir ve çeşitli vesilelerle değerlendirilmelidir de. Ama biz, son bir sözle bağlayalım yazımızı. Ateşi Çalmak, 19. yüzyılın büyük işçi mücadelelerinin, proletaryanın bağımsız dünya görüşünün doğuşunu gerçekleştiren proletaryanın öğretmenleri Marx ve Engels ekseninde anlatan bir romandır. Ateşin nasıl çalındığının romanıdır. Tarihin, bu ateşi “özgürlükler dünyası” gerçekleşene dek taşımakla yükümlendirdiği proleterler, yaşamlarını proletaryanın kurtuluşu davasıyla birleştirmiş militanlar, bu romanı mutlaka okumalıdırlar. Geleceği kurmak istiyorsan, geçmişinin büyük mücadelelerini öğrenmelisin. “Anlatılan senin hikâyendir.”

(Ateşi Çalmak-1, Galina Ognyana Serebryakova, Çeviren: N. Özkan, Evrensel Basım Yayın, Ekim 1994)

Aralık 1994